Рецензија од прв читател: Весна Мојсова-Чепишевска за „Сакај ме повеќе од сè на светот“ од Мира Фурлан

 

Раскажаниот живот на Мира Фурлан во кој САМАТА ТАА Е огромен успех

 

Читањето на „Сакај ме повеќе од сè на светот“ создаде една моја лична врска со Фурлан што ја развив со секојдневното наше дружење во раните утрински саати. Само што се вратив од Маврово и, иако одморена, веќе од првото утро почнав да ја чувствувам летната тежина, скопската утринска августовска тегобност. И тие наши саати додека сè уште спиеше мојот дом (од 5 до 7 кога веќе почнуваше да се раздвижува станот заради трканицата во/за купатилото и малиот хаос во трперазијата за да се испие некој голтка повеќе од ептен утринското кафе и да се фрли некој залак пред почетокот на работниот ден или од 6 до саатот на целосното викенд расонување на сите останати) станаа саати на разговор како за душа. Во тие наши саати во наредните десет дена од скопскиот август 2022, Мира Фурлан стана мојата пријателка.

И еве ги нашите теми. Оваа нејзина книга е за болката што ја носи до крајот на својот живот и за молкот на колегите и на (не)пријателите кој ја налегнува, кој ѝ натежнува. За болката искусена од нејзината прва средба со неа и со смртта на малиот и недолжен ‘рчко, за болката на која ѝ погледнува в очи, кога таа и болката се погледнуваат очи в очи. И за реакцијата заради болката предизвикана од насилството. „Мојата реакција на насилство, без оглед дали е физичко или психичко, секогаш ќе биде иста: ниту борба ниту бегство, туку исчезнување.“ (2022: 75), пишува Фурлан. За молкот на оние од кои најмногу очекуваш да кажат, да те разберат, да те утешат или барем кога сите останати те плукаат, едноставно да те прегрнат! Впрочем, Мира во текот на својот живот има само неколку вистински пријатели/пријателки, како онаа Мирела во основно училиште со која гради такви неверојатни (театарски и филмски) приказни па пишува: „Нашите приказни имаа елементи на авантура, ноар, криминалистички романи, вестерн. Се гледавме како комбинација од ликовите на Џејмс Дин, Хемфри Богарт и Клинт Иствуд. Секогаш се гледавме себеси како машки. И тоа лоши. Колку што беа понавредливи нашите ноар сексизам и мизогинија, толку повеќе ни беа возбудливи. Паѓавме од смеа; се кикотевме, често подмочувајќи се во гаќи. (2022: 88, означеното е мое). Или онаа Рајка од средното училиште која како што ја опишува самата Мира: „.. беше многу, многу висока. А беше и многу, многу паметна. Читаше и сакаше исти книги како мене. Кафка, Борхес, Селинџер, Ками, Сартр, Томас Ман, Сол Белоу. Таа беше музичарка со совршен слух, и беше од оние луѓе што можат да го земат кој било инструмент и веднаш да почнат да свират. Беше и гениј за математика. Токму таа комбинација (математика и музика) секогаш ме импресионирала.“ (2022: 117) и која посегнува по својот живот. Или Анамарија од Академија со која сака сè да прави (да глуми, да пее, да компонира, сакааат да ги научат сите јазици, да го пропатуваат целиот свет) или Мојра, најголемата Мирина обожавателка, нејзиниот најголем фан, секогаш достапна и секогаш на располагање и така сè до смртта кога и завршува обожувањето. И секако, само неколку вистински љубови, или барем вистински ги чувствувала додека траеле, како онаа со Предраг или Гениј и конечно со единствениот Горан Гајиќ.

Но, книгата „Сакај ме повеќе од сè на светот“ се случува и заради Бранка (мајка ѝ), Љуба (баба ѝ) и Иван (татко ѝ) кои ќе ја научат на слобода и правда, но и заради Горан (нејзиниот партнер и брачен другар) кој ќе ја научи на љубов и секако заради Марко (нејзиниот син) кој ќе ја научи да се ослободи од опсесивните мисли. Книгата „Сакај ме повеќе од сè на светот“ се отвора со писмото посветено на синот. Сепак, дали е тоа само писмо упатено до него? Можеби е и писмо упатено до детето Мира Фурлан? Дали семејните фотографии со кои ја отвора својата душа се недораскажаните приказни на нејзиното семејство? Дали тие многу внимателно избрани 11 фотографии сакаат да ги доловат сите сегменти, сите недоиспишани зборови, сите премолчани епизоди на детето, жената, актерката, партнерката, мајката, уметницата Мира Фурлан? Зашто таа како да сака да му го остави на Марко сиот свој багаж (од милион спомени, зборови, фотографии, одиграни, но и неодиграни улоги). Воопшто и не изненадува кога своето писмо до него го започнува со потсетување на една училишна задача под наслов „Моето наследство“. Оваа задача ја пишуваат заедно и ја започнуваат со приказната за нејзниот дедо или Марковиот прадедо како гордо стои меѓу своите крави и свињи на фармата во Босна, во незамисливата 1913-та, но и со приказната за нејзината баба, Марковата прабаба, како студент(ка) на француска книжевност во Грац во 1915 година. А потоа ја допишале со приказната за татко ѝ Иван, цврстиот и убав маж и голем раскажувач, пришто сцената на неговото апсење не може да одолее да не ја замисли како „сцена од филм во кој Хемфри Богарт го игра … (Или Берт Ланкастер или Ли Марвин, секој од нив, на посебен начин …) (2022: 29). Филмски моменти има и во приказната на нејзината мајка Бранка, инаку плод на љубовна врска помеѓу син на богати босански еврејски трговци и српска учителка од угледно семејство на православни великодостојници. Па, еве вака го исцртува својот дедо Фриц Вајл, таткото на нејзината мајка Бранка: „Роден актер, би рекле. Во центарот на својата забава, исклучително музички талентиран, досетлив, шармантен, бонвиван, гурман, женкар, тенисер, салонски социјалист, патник, авантурист, човек што зборувал многу јазици како да му се мајчини, талентиран имитатор. Наводно, луѓето се собирале да ги слушаат неговите, веројатно во моментот смислени, имитации на комичните ликови од тоа време: Хитлер, Химлер, Гебелс.“ (2022: 35). Скоро холивудска биографија!

И така, останува да лебдат многу прашања, особено овие: дали оваа книга ги допишува недопишаните белешки на мајка ѝ, дали ги допишува и прошталните мајчини писма, дали оваа книга го дообликува Мировиот недосреден дневник? Впрочем истовремено и самата се прашува и го прашува својот син Марко: „Дали ја пишувам оваа книга за тебе! За да можеш да разбереш што се случуваше пред тебе? (…) Или пишувам за себе, себеси? Зошто? (2022: 17) Затоа истовремено треба и спокој и страст за да се исчитаат овие нејзини нешто помалку од 700-тини страници исповед, или подобро речено да се ислуша оваа нејзина (моно)драма.

Во „Сакај ме повеќе од сè на светот“ Мира Фурлан е најмногу Мира Фурлан. Целата! До коска! Зашто додека ја читав како да ја слушав, ја гледав, како да ја чувствував нејзината моќ на заведување, како да (ми) зборува… Како само за мене да ја глуми Јаглика од „Убавината на порокот“ / „Lepota poroka“ или Анкица Видмар од „Таткото на службен пат“ / „Otac na službenom putu“ или Даниел Русо од „Изгубени“ / „Lost“. (Паметам кога ја видов во сцена од „Изгубени“, серијата која со страст ја следев, не можев да си поверувам дека е тоа таа и дека е сè уште АКТЕРКА и тоа плус во американска серија и дека зборува/глуми на англиски. Дека е ЖИВА!) И ја слушав нејзината смеа, ги гледав нејзините солзи, треперев со нејзината тегобност која ме претискаше од
првата страница на која како да ја игра животната улога на обична келнерка во Кафе Монако и каде застаната на аголот на Аместердам и Бродвеј како на театарска сцена го чита шокантниот наслов „Тешкиот живот на лесната жена“ со болниот поднаслов „Трагичната судбина на големата хрватска актерка“.

Сега, откако ја прочитав „Сакај ме повеќе од сè на светот“, на таа прва страница ја видов Мира Фурлан и како Јерма (на Федерико Гарсија Лорка во Индијанаполис, Индијана), балканската верзија на Мерил Стрип и Глен Клоуз, и како Антигона (на Софокле во адапатација на нејзиниот Горан Гајиќ во Лос Анџелес, претстава кој пулсирала со нејзината болка и гнев), и како Медеја (колку на Еврипид, толку и на Раде Шербеџија и Ленка Удовички на Бриони). Сега кога ја затворив последната страница на „Сакај ме повеќе од сè на светот“ знам да ѝ го прочитам, но и разберам, и копнежот по тагата и да сфатам зошто омилена сказна ѝ била онаа за малата сирена, како и зошто ја привлекувала вистинската животна приказна за руската кучка Лајка, која е лансирана во вселената и која никогаш не се вратила. Дали се тоа нејзини книжевни/животни посестрими? Знам и зошто некои големи луѓе толку силно ја разочарале како Славенка Дракулиќ, или Емир Кустурица, или Ванеса Редгрејв, или Раде Шербеџија и Ленка Удовички, или зошто кон некои останала рамнодушна како кон Рајко Грлиќ или Дубравка Угрешиќ. Или зошто можела така лесно да разговара со Морган Фриман, да му биде партнерка на Ал Пачино при пробното читање на текстот, да го расплаче на аудиција Пол Њумен. Или зошто чувствувала милост и пријателство во тие некои ретки моменти со Слободан Унковски или со Радко Полич – Рац. Но и зошто чувствува(ла) голема благодарност, па и љубов кон Горан Марковиќ, Данис Тановиќ, Мики Манојловиќ, Светозар Цветковиќ, Драган Николиќ. И зошто чувствува(ла) огромна благодарност кон Џо Стразински кој ѝ ја дава можноста да стане дел од големото филмско (научнофантастично) семејство „Вавилон 5“ повеќе од дваесет години зашто како што кажува: „Ова ново семејство се покажа како многу полојално и многу посигурно од она што го напуштив (или што ме напушти МЕНЕ).“ (2022: 459, означеното е мое).

„Сакај ме повеќе од сè на светот“ е пишувана како популарна верзија на Сартровата „Тегобност“ и Кафкиниот „Процес“, со зачини од Камиевиот „Странецот“. Зашто големата на сцена Мира Фурлан се исполнува со оној егзистенцијален страв и одбивност кон реалните нешта и се обидува да живее и да глуми и да игра и да… Која е навистина Мира Фурлан? Ќе успее ли да си одговори? Ќе успее ли да ни каже, да ни се покаже во сето свое светло? Дали чувството да бидеш етикетиран како различен од сите други, да бидеш свесен, уште од мали нозе, дека ти си „другиот“ е она што ќе ја дефинира? Дали различните светови на мајка ѝ (меланхолик) и татко ѝ (работохолик) конечно ќе се смират во неа или, напротив, ќе направат уште поголем хаос? Како што двата концепта за пијаното и книгата (инаку идеолошки камен на сопнување на семејството), едниот на мајка ѝ (која преку Мира сака да го исполни својот детски копнеж за музика и добар, цврст, безбеден буржуаски живот, кој таа никогаш го немала), а другиот на татко ѝ (кој ја мрази самата идеја за пијаното како симбол на истиот тој добар, стабилен и безбеден буржуаски живот како колепка на лицемерието, нееднаквоста и „бедата на пролетеријатот“), ќе се судрат и длабоко во неа. Па вака пишува за тие два различни света: „Додека Бранка ги читала Лорд Бајрон и грофот Толстој во софистицираниот, светол и простран стан на Љуба во центарот на Загреб, Иван марширал низ планините на Горски Котар со пушката на рамо и ранец во кој ги имал Маркс и Ленин во мек повез.“ (2022: 49) И така ќе го понесе и она нивно можеби и единствено заедничко – Сизифовското опстојување во суровите услови на Голи Оток или како што пишува самата таа:
„Идејата била да се скршат луѓето однатре, да им се скрши ‘рбетот, буквално, тепајќи ги или терајќи ги да влечат тешки камења, угоре-удолу, онака како Сизиф, без посебна цел или причина, освен понижување.“ (2022: 30). А згора на сè, тука се и моментите од животот на нејзината баба Љуба, вистинската граѓанка на Европа, ако не и на светот, која го преставувала најдоброто од
стариот, цивилизиран, културен австроунгарски дух на Загреб и Хрватска, но и моментите на заедничкото логорување на Голи Оток и на заедничкото брачно самување во Петровата улица во Загреб (и мајчиното и татковото).

Она што ја прави Мира Фурлан посебна и своја тоа е токму потребата да се биде слободен (по секоја цена, во секоја смисла), како за време на оние т.н. женски викенди кога во малиот стан на Петровата улица остануваат баба Љуба, мама Бранка и Мира, како и на сите оние патувања на кои оди сама, на кои си зборува сама на себе, зашто, како што пишува: „… нема ништо слично напатувањето сама. Слободата. Самотијата. Самотијата, која во секој миг може да се претвори во осаменост. Учев како е да се биде сам.“ (2022: 139, означеното е мое). Или како во оние мигови кога признава: „Сакав да одлетам! Да бидам слободна! Да се забавувам, забавувам, забавувам! Што било, само да избегам од перманентниот ужас дома.“ (2022: 148) Или како кога нејзиниот стан
станува едно од попопуларните места за дружење во Загреб, исполнет со музичари и актери од Белград, Љубљана и Сараево, преполн со секс, дрога и рокенрол. И конечно дали ја живее слободата со само слетување во Америка? Дали? Или смислата на слободата ја сфаќаме дури тогаш кога чувствуваме дека го завршуваме ова наше патување/живеење на земјата па затоа најискрено ја затвора својата книга со ова признание: „Сакав да патувам низ светот; патував. сакав да учам јазици; учев. Сакав да глумам; глумев. Сакав да пишувам книга; пишувам. Сакав да сакам маж и сакав тој маж да ме сака мене; го правиме тоа. Згора на сè, имам прекрасно момче. Бонус! Неочекуван подарок! Треба да бидам благодарна. И сум благодарна. Порано бев прилично нервозна. Но, на шеесет се чувствувам смирено. Се помирив со себе. Се чувствувам ослободено. Се чувствувам слободно.“ (2022: 668, означеното е мое)

Дали постојано глуми?

„Кое е ова чудовиште?“, се прашува додека ја снима пилот-епизодата за серијата „Вавилон 5“, за потоа спокојно да каже: „Одговорот е: јас. Во поранешна Југославија бев позната како „убава девојка“, „секс симбол“ (колку го мразев тој термин). Овде, во Америка, јас сум чудовиште. Целото лице ми е покриено со боја и латекс. Освен тоа, и гласот ми е механичкипроменет. Но, интересно, кога се обидоа да ми стават црни леќи во очите, целото мое битие одеднаш се побуни. (…)

Значи, да, ова е добра работа. Дури и ако сум чудовиште, дури и ако ги изгубив лицето и гласот, повторно работам како актерка.“ (2022: 440, означеното е мое)

Дали сите моменти од нејзиниот живот се сцени од филм? Дали и обидот за самоубиство е сцена од филм. „Дали сè што правам е некакво играње улога, некакво раскажување приказни, приказни – од себе, за себе?“ (2022: 279), се прашува самата. Дали пак едноставно го живее само својот живот? Својот живот во кој не престанала да се чувствува како малцинство и овде и таму, и во Загреб и во Белград, и во Њујорк и во Лос Анџелес, и во Хрватска и во Америка, живот кој ѝ го одбележува неприпадништвото, живот во кој постојано се чувствува како аутсајдер, во кој е вечно „другиот“, вечна емигрантка или странец / „вонземјанин“ со исклучителни способности. Живот во кој трепери заради можноста од губењето на идентитетот: „Губењето на т.н. идентитет е најстрашниот дел од емигранското искуство. Тоа е и делот што најмногу ослободува. Затоа што, ако сум ништо, можам да станам сешто. Ако сум никој, можам да станам некој.“ (2022: 422)

Зашто, едноставно, неопседната со својата припадност Мира Фурлан, чувство кое го наследува од својата мајка и својата баба, лесно одлучува да ѝ припаѓа на човечката раса. И таа припаѓа само на човечката раса.

И ако ја прифатиме оваа нејзина определба како идентитетски статус тогаш е навистина сосема разбирлива нејзината потреба да биде сакана повеќе од сè на светот и од својата мајка и од своите маалски другарчиња во Петровата улица, и од своите колеги, и од своите пријатели. И ја разбираме зошто намерно создава хаос и раздор. Зашто, како што признава: „Не знам како да функционирам без нив. Создавам ситуација во која другата страна нема друг избор освен да ми се лути. Истовремено копнеам да бидам „сакана без оглед на сè, повеќе од сè на светот“ како во моето рано детсвтво. Одново и одново ја тестирам нивната љубов. Колку е силна? До каде можам да одам, а „Тие“ сè уште да ме сакаат?“ (2022: 254). Зашто едноставно зад таа нејзина потреба откриваме нешто друго – дека многу побитно е да знаеш, да можеш ТИ ДА САКАШ!

 

Книгата „Сакај ме повеќе од сè на светот“ на Мира Фурлан токму на тоа нè учи КАКО ДА (ГИ) САКАМЕ другите дури и кога ТИЕ не те/нè сакаат!

 

 

Пишува: Весна Мојсова-Чепишевска