Големиот босански роман на германската книжевност
Најславната чаша во југословенската книжевност ја опишал Иво Андриќ во една од своите фратарски приказни, во онаа на која ѝ припаѓаат и зборовите: „овде грам гадост со душа се плаќа“. Таа чаша била поубава од другите. Приказната во неа е карактеристична за еден свет, зборувајќи за чашата, Андриќ зборува за Босна. Во романот „Потекло“, чиј превод на хрватски излезе кон крајот на 2020 година во загрепска „Фрактура“, се појавува во сосем споредна улога, како едвај видлив реквизит на сцената во вишеградскиот стан на бабата на Станишиќ, една поткршена чаша. Таква била и пред војната, ја преживеала војната, поткршена е и кога прогонетото семејство по војната доаѓа во посета, па Саша ѝ приговара на баба си, прашувајќи ја зошто веќе еднаш не ја фрли чашата, а таа му одговара – па што ѝ недостига, пиј од другата страна! И кога неа веќе ја нема во станот, кога со деменција престојува во старечкиот дом во Рогатица, тој се враќа во станот: „Не го препознавам станот без баба ми. Седам на нејзиниот кауч. На него ќебе, розово, чисто и старо. Пијам вода од поткршената чаша. Насекаде фотографии: лицето на дедо Перо, лицето на татко ми, лицето на чичко ми, на мајка ми, моето лице и лицето на мојот син. Веќе не знам што правам јас овде. Си легнувам во осум и го чекам сонот.“
Чашата на Андриќ беше инцидентна, поинаква, чаша каква што нема друга. Чашата на Станишиќ е онаа што везден е тука, чашата со која се сретнал секој што се родил во тоа време, во таа земја, кај баба, кај тетка, кај нена, кај себе дома и пиел од неа од другата страна. Кога Саша Станишиќ пишува за таа чаша, пишува за нешто што ни е познато и блиско, пишува за естетскиот корелатив на нашите животи и души откажани од секакво наследство во Босна и сосем малку е веројатно, всушност е неверојатно, дека кој било што ќе ја прочита оваа книга докрај јасно до детали ќе ја разбере приказната за чашата ако не е оттаму. Таа поткршена чаша е еден цел живот. Зарем отсекогаш не била поткршена, зарем не ги преживеала сите војни и ги надживеала домашните, и не е ли токму тоа потврда дека не требало да ја фрлат?
Саша Станишиќ е германски писател, а романот „Потекло“ под насловот „Hеrkunft“ e награден со Германската книжевна награда за 2019 година. Читајќи ја во превод – кој е буквално генијален и за кој подоцна ќе кажам – губиме многу нешта од изворната верзија. Иако не пишува песни, Станишиќ е поет, писател на јазикот, а она најсуштественото во јазикот е невозможно да се преведе. Како што е невозможно и за некој Германец или можеби Хрват? Да ја разбере поткршената чаша. Станишиќ не пишува со мислата дека некој треба да го разбере, тој пишува од неспоредливо подлабоки причини, не е ни просјак ни бог на книжевното поле, господствен и елегантен. Пишува преку спознајните и искуствени граници на своите читатели. Освен тоа, ако пишува за да го разберат, освен што ќе ја предаде книжевноста и себе си во неа, воопшто нема да биде во состојба да го опише својот невозможен случај. Не се работи што по татко и таткова страна е Србин, а по мајка и мајчина страна Бошњак, или кога е оваа книга во прашање, босански муслиман, туку што тој бидувајќи и едно и друго станува некој со чија приказна и судбина не можат докрај да се согласат ни едните ни другите. Во неговото искуство се содржат нивните искуства, ама во нивните искуства ни малку го нема него.
Но совршено се препознаваат во деталите на тој свет поединечности, ситен инвентар, поткршена чаша. Тоа сме токму ние и нашиот довчерашен свет. Но како изгледа кога тој свет е испишан на германски јазик? Секој јазик е голем онолку колку што е широко и сеопфатно искуството што е опфатено со него. Германскиот јазик со Станишиќ е толку голем и широк што ги собира искуствата на поткршената чаша, а потоа и еден цел живот заедно со прогонството од тој живот и низа многу сложени податоци за родот и потеклото. Во тој јазик на Станишиќ се наоѓа и еден комплициран и многу деликатен процес на трансформација на едно момче од свесен Југословен и Босанец во Германец, во кое, како и во неговиот германски, ќе останат да живеат во некој чуден облик и Босанецот и Југословенот. И како што обично бидува со сложените и покомпликувани идентитети, колку повеќе припаѓање има во него, толку поголеми се неприпаѓањето и самотијата.
„Herkunft“, како и „Потекло“, речиси и да не може да има читател што потполно би го разбрал овој роман зашто речиси и да не постои човек што, познавајќи ги и двата јазика, во целина го знае светот на Станишиќ, оној југословенскиот, босанскиот, српскиот, бошњачкиот и оној бегалскиот, мигрантскиот, па и германскиот, и кој, без никакви одрекувања и прикривања, бил сето она што е Станишиќ и чувствувал сѐ што чувствувал Станишиќ.
Исак Басхевис Сингер рекол дека би пишувал на јидиш дури и кога би останал последен жив говорител на својот јазик. Тоа што другите би го читале во превод или воопшто не би го читале, тоа не негова работа, ниту пак тоа на кој било начин би влијаело врз изборот на јазикот со кој ќе се служи. Станишиќ всушност е таков писател. „Потекло“ е напишан без да го земе предвид читателското разбирање. Ако постапувал поинаку, Саша Станишиќ или би останал без себе и своето потекло, или би останал без јазик, или можеби и без едното и без другото. За разлика од толку други постјугословенски и емигрантски автори од нашите земји, кои својата книжевност ја работат во тесните рамки што им се зададени и во рамки на кафезот на идентитетот во кој се затворени, Станишиќ сам создава свои рамки и дефинира идентитети.
Оваа реченица варира на повеќе места во романот: „Постојано повторував дека потеклото е случајност, дури и кога не ме прашуваа.“ А лажел кога го прашувале што е и како е по возови, на случајни средби и дружења низ Германија. Нема друга смисла освен да лажеш. Вистината, ако и воопшто може да се искаже, толку е комплексна што не би ја собрало во овој роман, убав, моќен и величествен, последен роман на југословенската генерација, последно детство во Босна на првиот и последен живот на Станишиќ. Наместо вистината за своето потекло, она што конечно може да се каже наместо точка на крајот на секоја реченица, Станишиќ фуриозно го пишува финалето со наслов „Во дувлото на змејот“ и го испишува како низа од наративни јазли со алтернативни завршетоци, кои на крајот се претвораат во своевиден идентитетско-емоционален лавиринт. Да, потеклото е случајност, но од таа случајност произлегува сѐ друго, вклучувајќи ги тука и нашата општа беспомошност во животот и неспособноста за себе да кажеме нешто што би го разбрал некој. И со тоа треба однапред да се помириме, особено што без тој парадокс во потеклото нѐ нема ни нас во литературата. „Стојам под дрвото на сознанието, а дрвото има корени во гробот на моите предци и во гранките каде што сега нема ниту змија ниту симбол. Едноставно само цвета.“
Саша Станишиќ во романот мошне прецизно ја испишува својата донекаде типична бегалска приказна. Годината е 1992, пролет, има четиринаесет години, по татко Србин, по мајка муслиман, во Вишеград, местото каде што ќе се случи едно од најкрвавите и најмрачните етнички чистења во Босна. Таткото ги испраќа преку Дрина кон Германија додека не се смири сѐ. Но ништо и никогаш нема да се смири, па и тој доаѓа по неколку месеци кај нив. Од Вишеград ги прогонуваат и неговите баба и дедо по мајчина страна, само баба му по татко останува во градот. Родителите, кои инаку високообразовани, поранешни социјалистички самоуправници, интелектуалци на прагот на своите четириесетти, во Германија работат тешки физички работи. И ќе останат таму додека во Босна не завладее мир и не се создадат услови за враќање. Кога ги протеруваат од Германија, завршуваат на Флорида. Саша успева да остане во Германија благодарение на службеничката за мигранти, која покажала разбирање надминувајќи ги своите службенички обврски. (Таа службеничка со својот потпис овозможила создавање на големиот германски писател.)
Станишиќ многу внимателно ги опишува својата бегалска приказна и своето станување Германец. Пишува за сите оние речиси формативни понижувања на неговата генерација и општо на поголемиот дел од нашиот гастарбајтерски емигрантски свет свртен кон роднокрајните клубови, дијаспорство, како и она идиотското во лигавото во романтизираната јужнословенска прататковина. Нему такво нешто не му се случило, но не зашто бил поцврст од својата генерација, туку токму спротивното, зашто бил понежен, со поизразена имагинација, која му го ширела светот пред очи и ги чинела можни тој чудесен синхроничен живот и идентитет во кој живеел.
Мајчиното потекло во него во случајот била шифрата за прогонство. Саша Станишиќ грубо, но прецизно бил протеран како муслиман. И џабе што бил Југословен како што – ако ја употребиме таа крајна споредба – џабе им било на илјадници Евреи што во своите срца и глави претходно биле Германци. Поради фактот што бил прогонет како муслиман и што всушност таа судбина ја делеле повеќе членови од семејството, природно ќе произлезе тој однос кон војната и виновниците за војната.
Но истовремено во Вишеград останала митската баба, по таткова страна, воедно и најсилната фигуга во семејството. Сите други се нежни и сите ги дефинира големата историја што ги снашла како проклетство. Таткото си го крши ’рбетот на „швапското“ градилиште и не кажува како му е, лаже дека му е подобро, а не му е. Мајка му, некогашна професорка во гимназија, која предавала марксизам… татко ѝ, дедото на Саша, молчалив човек што рибари по германските реки и потоци ако некој го поведе. А нена? И таа исто така. Сите водат помирен тажен живот, сите освен величествената вишеградска баба на Саша, која ја опишува како мафијашка кума, жената што може сѐ, која е посилна од сѐ, чувар на светот што не може да се сочува. Чуварка на поткршената чаша.
„Потекло“ без сомнеж е книжевен настан на годината во Германија, но и во сите земји во кои е преведена. Ова е книга на неочекуван книжевен талент и автор со имагинација, какви што отсекогаш ги имало малкумина. Него војната не го направила писател, ниту пак идентитетскиот мртов јазол, оти Саша Станишиќ би бил писател и да израснал во свила и кадифе и да му поминел животот во некаков социјалистички Вишеград полн братство и единство.
Миленко Јерговиќ 25. 12. 2020
извор:
https://www.jergovic.com/ajfelov-most/veliki-bosanski-roman-njemacke-knjizevnosti/
