Разговор со Жарко Кујунџиски за „Културен живот“ (2025) I дел

 

 

 

Културен живот, мај 2025

 

Разговорот го води Лидија Капушевска-Дракулевска.

 

 

Жарко Кујунџиски (Скопје, 1980) е македонски романсиер, есеист, драмски автор, раскажувач, поет, филмски и книжевен критичар, преведувач и издавач. Дипломирал и магистрирал на катедрата за Општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“. Соработува со „Антолог“ од 2005 г., а од 2010 е главен и одговорен уредник кој во своето портфолио има над петстотини уредени изданија само за „Антолог“. 

Бил колумнист во дневните весници „Утрински весник“ и „Дневник“, копирајтер во маркетинг-агенција, прес-координатор на Филмскиот фестивал „Браќа Манаки“ од Битола. Се пројавува како основач и иницијатор, самостојно или партнерски, на повеќе проекти во македонската културна средина како: електронското списание „Репер“, наградата за најдобар превод „Драги“, интернационалниот книжевен фестивал „BookStar“, фелоушип-програмата „Објавувајќи ја Европа“, мобилната книжарница „Зборче“, неформалната онлајн-библиотека „BookBuddy“ како и на онлајн-платформата за промоција на македонската литература во странство www.writers.mk.

Автор е на 14 книги, како и на водичот „Скопје“ (2015) во рамки на проектот „Откривајќи ја одново Европа“ на Little Global Cities. Превел и адаптирал на македонски јазик неколку дела од англиски на македонски јазик. Негови дела се преведени на англиски, српски, хрватски, словенечки, полски, германски, турски, бугарски, италијански, украински, арапски и на албански јазик. Застапен е во голем број антологии на македонската проза и поезија. Добитник е на наградите „Стале Попов“, „DeBuren“, „13 Ноември“, „11 март 1943“, „Бели мугри“, „Студентски збор“, „Блаже Конески“ за есеј, како и на награди за сценарио и глума на Фестивалот „Лица без маски“. Бил македонски кандидат за наградата „Балканика“ 2021. Член е на Друштвото на писателите на Македонија од 2012 и на македонскиот ПЕН-центар од 2013 година.

Романи: Spectator (2003), Америка (2006), Најдено-загубено (2008), Скопје и сè е можно (2013) и Сфинга на гневот (2020). Збирки раскази: 13 (2010) и Приказничар (2024). Поетски книги: Сузан (под името Џеси Блејз, 2008), Мојата Сузан повторно девојка (2011) и Ние предметите (2016). Објавил и една книга драми, две сликовници за деца, како и студија за кусиот расказ, а приредил и две антологии (на најславните говори на сите времиња од светот и од Македонија и на љубовни песни од автори од Европа).

*

Жарко Кујунџиски го познавам од студентски денови. Пријателството и професионалната соработка ги градиме со години наназад, па оттаму и неформалното обраќање во овој наш разговор, чијшто непосреден повод е годинешната награда „Стале Попов“ за најдобро прозно остварување за 2024 г. што Друштвото на писателите на Македонија му ја додели на Кујунџиски за неговата збирка раскази Приказничар.  

 

Лидија Капушевска-Дракулевска: Честитајќи ти за наградата во мое лично и во име на редакцијата на „Културен живот“, неизбежно се наметнува прашањето за значењето на книжевните награди, воопшто, но и конкретно за тебе лично.

Жарко Кујунџиски: Благодарам, Лидија, и тебе и на редакцијата на „Културен живот“ која речиси седумдесет години во широк, а суштински распон ја следи македонската култура. Наградите, барем како што јас ги доживувам, не се некакви гранитни потврди за вредноста на едно дело, туку пред сè симболични, често и морални чинови на препознавање во даден миг и простор. Мене лично ми се ограничено важни, не поради она што го носат на прв поглед – престиж, публицитет, внимание, еминенција – туку поради можноста една книга да допре до повеќе читатели, да се задржи подолго во колективната меморија, а и по можност да отвори простор за дебата. Особено оваа награда, која го носи името на еден од темелите на македонската проза, и доаѓа од најстарото здружение на писателите во Македонија, ми е блиска и драга, затоа што ја добив токму за збирка раскази – форма која често се смета за „помалиот брат“ (односно „помалата сестра“) на романот, а која, според мене, има огромна книжевна моќ, без оглед дали е во неколку реченици или на десетина страници. 

 

Л.К.Д.: Во твоето мошне инспиративно обраќање на доделувањето на наградата „Стале Попов“ на денот на основањето на ДПМ, 13 февруари, меѓу другото, ја нагласи синергијата меѓу приказната и нашиот идентитет. Би те замолила да споделиш дел од твоите размисли за „раскажувањето приказни“ со читателите на „Културен живот“.

Ж.К.: Ми беше важно тој ден да проговорам не само како автор кој сака да се заблагодари на своите колеги за укажаната почит, туку и како човек кој полага надежи во трансформативната моќ на книжевноста. Приказните се темел на нашата култура, нашата меморија, нашиот идентитет, но и на нас како човечки битија. Преку нив не само што ги (пре)раскажуваме нашите животи – ние одново ги осмислуваме и со тоа понекогаш им даваме и дополнителна вредност. Во суштина, човекот е суштество што раскажува – сè што правиме, од секојдневните разговори до уметничкото творештво, е обид да се состави некоја смисла од хаосот околу нас.

Во еден ваков контекст, приказната не е само литературна форма – таа е чин на отпор, на зачувување, на градење, на сеќавање, на прочистување. Ние, особено во мали култури како нашата, мораме постојано да раскажуваме – за да покажеме дека постоиме, не само на светот, некогаш и самите на себеси. За да не бидеме осамени. За да се преобрзиме. Приказната ни е јазикот на опстанокот, но и простор за слобода и спојување едни со други. Идентитетот не е статичен поим, туку нешто што постојано се (пре)создава, и тоа токму преку раскажување: кои сме биле, што сме преживеале, во што веруваме, кон што тежнееме.

Се надевам дека писателот, во таа своја сведожба, не нуди готови одговори, туку отвора врати, поставува хипотези, повикува на размислување, на интелектуална конфронтација. И тука почнува книжевноста – не во конечноста, туку во бескрајната можност за ново читање, ново разбирање, ново препознавање, ново толкување.

 

Л.К.Д.: Твојата авантура на полето на книжевноста започна пред четврт век – поточно, во 1999 г. како средношколец. Станува збор за расказот „Симбиоза“ објавен во списанието „Студентски збор“. Како од денешен аспект ти се чинат тие први книжевни обиди и како се роди писателот во тебе? 

Ж.К.: „Симбиоза“ беше, и сè уште е, една мала пресветница за мене. Блиски луѓе кои знаеја дека пишувам некаде на крајот од 1998 година просто ме натераа да пратам расказ на анонимниот конкурс на „Студентски збор“. Како што и ти забележа, тогаш бев средношколец, кој одеднаш една вечер се најде во КИЦ на доделувањето на наградите меѓу многу поискусни колеги да прими некакво признание. Се сеќавам дека ми пристапи лично Драги Михајловски како член на жирито и ме охрабри да продолжам да пишувам. Тој момент беше таа примордијална каша од која почна да се формира приказничарот во мене и од каде тргна отворањето кон книжевниот свет. Не поради самиот расказ кој потоа се објави во периодиката, туку поради она што тој чин го означи – влезот во светот на објавеното, на видливото, на споделеното. Тие први обиди, се разбира, од денешен аспект ми делуваат наивно, понекогаш и технички несмасно. Но истовремено во нив гледам нешто многу чисто – искрена желба за израз, за разбирање на светот и комуникација со околината преку пишување. 

Колку и да се менува сè околу нас – издавачкиот свет, дигиталната комуникација, читателските навики, брзината на животот – тој прв момент на љубопитност, тој порив да се каже нешто суштинско за себе или другите – болно или убаво, останува ист за сите. Пишувањето литература е постојано поставување прашања. Можеби затоа и продолжувам да пишувам – бидејќи уште го барам одговорот што започнав да го барам со таа прва „Симбиоза“.

 

Л.К.Д.: По само четири години од расказот „Симбиоза“, твојот дебитантски роман Spectator на голема врата те внесе во македонскиот книжевен Пантеон. Романот доживеа неверојатен успех како меѓу обичните читатели, така и меѓу критичарите. Ако не се лажам, доживеа осум изданија. Која е формулата за еден ваков успех?

Ж.К.: Да, Spectator навистина имаше еден изненадувачки силен влез, не само на полето на литературата туку и во перцепцијата на еден поширок круг читатели и критичари. И денес, по дваесетина години од објавувањето, сè уште ме прашуваат за него, а тоа значи дека романот го има надминато моментот на книжевен тренд и се претворил во нешто што комуницира со иднината. Што се однесува до „формулата за успех“ – ако воопшто постои такво нешто – би рекол дека таа лежи во искреноста на текстот, во едноставното пресликување на наравот на една генерација која сака да припаѓа на поширокиот европски и светски контекст. Spectator го напишав прилично млад (имав 23 години), но со многу жесток креативен набој. Тоа е роман што се занимава со посегањето по играта, со потрагата по другоста, по патувањето отаде, по загубеноста и со тишината помеѓу луѓето. Овие теми беа блиски на секој млад човек кој се обидуваше да се разбере себеси на почетокот од еден нов милениум во кој неговата држава е сè уште приклештена од ембарга, конфликти, визен режим, политички кризи.

Така што, Spectator се случи и како некаков бунт против наметнатите стеги во кои ги минувавме студентските денови.

И мислам дека луѓето, а пред сè мојата генерација, го почувствуваа токму тоа – дека не се работи за претенциозно „литерарно“ писание, туку за некаков нов повик за авантура. А кога нешто е искрено, дури и ако е несовршено, секогаш ќе најде пат до другите. Таа алтернативна парадигма, мислам, беше клучот. И уште нешто: има и нешто магично во првото дело – во него вложуваш сè, без задршка, не знаејќи што да очекуваш. Не мислиш на лимити, на критики, на жанрови, на пазари. Само пишуваш. Веројатно токму затоа Spectator ги преживеја овие дваесет години со очите на публиката врз него – затоа што не се обидував да напишам „успешен роман“, туку роман кој ќе прикаже нешто за мене и за светот каков што јас го замислував и посакував.

 

Л.К.Д.: Да, книжевните дела си трасираат некоја своја, само ним својствена траекторија која е лишена од какво било разумско објаснување. Впрочем, по објавувањето, тие започнуваат свој сопствен живот врз кој авторот повеќе нема никакво влијание. Во таа смисла, како се случи, на пример, твојот расказ „Кога се губат очилата“ (поместен во најновата збирка раскази Приказничар) да стане дел од реномираната антологија „The Best European Fiction 2013“? 

Ж.К.: Апсолутно точно – откако делото ќе биде објавено, тоа си го бара својот пат, си наоѓа свои читатели, понекогаш и на места и на начини кои авторот никогаш не би можел да ги предвиди. Таков беше и случајот со расказот „Кога се губат очилата“. Тој оригинално беше објавен на македонски и на некој начин „си дремеше“ скромно во некое литературно списание – сè додека не беше преведен на англиски од Николче Мицкоски и Елена Мицкоска Вајс. Преку тоа, расказот некако стигнал до редакцијата на реномираната антологија The Best European Fiction, која излегуваше под уредништво на Александар Хемон и во издание на Dalkey Archive Press. И ете – одеднаш се најде таму, рамо до рамо со раскази од големи европски автори. За мене тоа беше потврда дека доколку текстот има суштина, автентичност, литерарна сила, и доколку се наредат коцкичките, тогаш и без голема помпа ќе си го најде патот дури и до големи сцени. Неколку месеци подоцна токму „Кога се губат очилата“ беше изделен меѓу неколкуте од книгата и доживеја јавно читање на англиски јазик во библиотеката „Батлер“ на Универзитетот „Колумбија“ во Њујорк, по повод промоцијата на оваа значајна антологија, со публика составена од читатели, издавачи, преведувачи и со претставници на повеќе амбасади.

Во поширока смисла ова беше и охрабрување – дека македонската книжевност има што да понуди, и дека вреди да ја преведуваме, да ја пласираме надвор од нашите граници. Токму затоа минатата година се посветивме и на платформата writers.mk, преку која ќе продолжиме да ги правиме нашите книжевни гласови што подостапни за светот.