Разговор со Жарко Кујунџиски за „Културен живот“ (2025) II дел
Културен живот, мај 2025
Разговорот го води Лидија Капушевска-Дракулевска.
Л.К.Д.: „Расказот е потценета форма“ – ќе изјавиш во една прилика, но додаваш: „истовремено форма со неверојатен потенцијал“. И навистина, во поглед на формата, најкратката проза во твојата најнова книга има само десет збора, а најдолгата – речиси четири илјади зборови. Од каде овој порив за редукционизам и за експериментирање со формата? Неслучајно, Јелена Лужина во поговорот на Приказничар говори за т.н. „хаику-експерименти“ во прозната форма?!
Ж.К.: Да, „расказот е потценета форма“ и стојам зад таа изјава, со оглед дека и како издавач имам претстава што луѓето (не) читаат. Во многу книжевни средини, па и кај нас, романот често добива поголемо внимание – и кај критиката, и кај издавачите, и кај читателите. А расказот? Расказот и од тој што го чита и од тој што го пишува бара прецизност, ритам, економичност, баланс. Тој не трпи вишок, туку инсистира на суштина. Можеби токму затоа многумина го избегнуваат – затоа што е „мал“, а очекувањата се големи.
Што се однесува до редукционизмот – кај мене тој со текот на времето не стана само стилски избор, туку и суштински пристап кон прозата. Сакам да видам колку малку ми треба за да кажам нешто со подолготраен ефект. Во некои случаи – десет збора се доволни. Во други – неколку страници. Но идејата е секогаш иста: да се фати еден миг, едно чувство, една мисла, толку остро и точно што ќе одѕвонува и копка долго по читањето. Од друга страна, поради својата краткост ќе повикува на одново и одново навраќање, што е речиси невозможно со подолгите форми, а со тоа навраќање ќе повикува и на нови толкувања. Што се однесува до „хаику-експериментите“ што ги споменува Јелена Лужина – да, тоа е сознанието дека формата може да се растегнува и компримира до крајности, а сепак да остане верна на она што го носи во себе. Во „Приказничар“ ми беше важно секој текст да биде самостоен универзум, без разлика дали има десет или четири илјади зборови или дали е напишан пред дваесет години или пред десет дена. Во микропросторите често се кријат цели светови. Исто како што во една капка крв под микроскоп на тие што разбрираат им се разоткриваат некакви галаксии невидливи за голо око, така и искусните читатели во еден расказ од неколку реченици може да откријат цела една човечка енциклопедија.
Л.К.Д.: Треба да се истакне дека за твоето писмо е карактеристичен експериментот не само на планот на формата, туку и на планот на жанровите. Пишуваш и раскази, и романи, и поезија, имаш и една драма и две сликовници за деца. Од каде овој обид да се твори во сите жанри? Дали е резултат на потребата од некоја поголема креативна слобода и преминување на востановените норми и граници? Можеби е копнеж за освојување нови и непознати хоризонти, или нешто трето?
Ж.К.: Претпоставувам дека е од сѐ по нешто. Од една страна, навистина постои тој копнеж по креативна слобода – по постојано преиспитување на формите, жанровите, границите, па и на себеси. Јас сум писател кој не сака да остане во рамка. Не ми е доволно да пишувам само романи, или само раскази, или само поезија. Секој жанр носи различна енергија, различен начин на размислување, различен предизвик, различно расположение. Понекогаш некоја идеја едноставно „бара“ да биде пренесена како песна, понекогаш како драмски дијалог, понекогаш како приказна за деца со суперхерои.
Од друга страна, тоа веројатно доаѓа и од љубопитноста. Сакам да истражувам во и надвор од книжевноста. Да се се ставам себеси на тест. Да учам преку пишување. Понекогаш дури и на сопствен ризик – затоа што не секогаш си „свој“ во новиот жанр. Но токму тука надоаѓа стерната на возбудата. Што би се рекло со фудбалски жаргон: јас во литературата сакам да ставам глава таму каде што некој не би ставил ни нога. Во основа, пишувањето за мене отсекогаш било начин да останам во движење – духовно, мисловно, естетски, етички, човечки. Ако престанам да експериментирам, ќе престанам и да пишувам.
Л.К.Д.: Да, ретки се примерите еден автор да опстојува во повеќе жанри, не само кај нас, туку и пошироко, но не се невозможен феномен. Од друга страна, од твојот досегашен опус може да се согледа уште една особина – неповторливост на постапката, односно иновативност по секоја цена, како во доменот на содржината/тематиката, така и во доменот на применетите наративни техники. Ова важи и за расказите, и за романите. Би те замолила за коментар.
Ж.К.: Можеби тоа се должи на таа постојана борба против шаблонот – и во книжевноста и во животот. Секое ново дело е терен што треба одново да се истражи и освои – како автор, но и како читател. Не сакам да пишувам книга која ќе наликува на претходната, ниту, пак, книга што ќе личи на некоја друга, иако тоа понекогаш е неизбежно. Дури и ако тоа значи дека ќе изгубам некого од читателите – затоа што не знае што да очекува од следната книга – сепак ми е поважно да останам достоен на тој внатрешен повик за Новото.
Една иста приказна може да се раскаже на безброј начини, но само еден конкретен начин е оној вистинскиот – оној што ја отвора нејзината суштина. Тоа е најтешкиот, но и најубавиот дел од пишувањето: пронаоѓањето на јазикот што ќе ја раскаже приказната на вистинскиот начин. Не сакам да се повторувам, не сакам да „поминам лесно“. Сакам секоја книга да биде предизвик – и за мене, и за читателот. Затоа, иновативноста не гледам дека треба да ја постигнам „по секоја цена“, туку како органска потреба, како суштински дел од самото мое поимање на книжевноста и движење низ неа.
Л.К.Д.: Неретко, играта меѓу фактите и фикцијата (понекогаш дури и експлицитна привлечност од фантастиката), меѓу минатото и сегашноста, меѓу митот и стварноста итн., се носечки елементи на твојот прозен дискурс. Резултат на постмодернизмот или иманентна творечка постапка?
Ж.К.: Добро прашање! Постмодернизмот како поетика несомнено ми оставил длабока трага: слободата во користењето различни гласови, мешањето на жанрови, играта со интертекстуалноста, деконструкцијата на традиционалните наративи, комуникација со претходниците – сето тоа е нешто со кое сум се „хранел“ уште од студентските денови. Но, истовремено, верувам дека постои и една иманентна потреба за креирање нови светови од веќе постоечките, потреба за дијалог меѓу реалното и замисленото.
Во суштина, литературата отсекогаш го имала тој потенцијал – да гради мостови меѓу стварноста и фикцијата, да го користи митот за да го раскаже секојдневието, и да ја препрочита темелно стварноста за да ги раскаже новите „Гулеверови патувања“. Јас тоа го користам не толку како техника, туку како природа на самото на дело. Секоја приказна бара свој начин на раскажување – понекогаш тоа значи да се „измешаат картите“ на минатото и сегашноста, или да се воведе фантастичното како средство за откривање на нешто многу реално. Тоа ми овозможува да истражувам, не само што се случува туку и како го доживуваме она што се случува.
На крајот на денот, верувам дека приказната мора да биде жива – а да биде жива значи да не се плаши од мешавини, од контрасти, од парадокси, од краеви што очудуваат, од „вау ефект!“. Сакам литература што загатнува, а не што одгатнува тајни, што затекнува, а не што угостува со локум и вода.
Л.К.Д.: Лудизмот, пак, резултира и со иронија, зар не?!
Ж.К.: Апсолутно. Лудизмот и иронијата се речиси неразделни. Кога си свесен дека раскажувањето е една голема игра – со зборови, со значења, со перспективи, со реалности – не можеш, а да не се пошегуваш и со самата таа игра и со стварноста и со себеси. Иронијата доаѓа како природен исход на таа свесност, но не како потсмев, туку како дистанција што ни овозможува подобро да ги разбереме нештата. Или, можеби поточно: да ги почувствуваме послободно.
Во тој контекст, иронијата ја доживувам и како одбрана од патетиката, како начин да не се сфаќаме премногу сериозно дури ни кога зборуваме за најсериозните нешта. Животот е парадоксален, а и литературата што го отсликува – уште повеќе. Така што, да – иронијата е мојот начин да го прифатам апсурдот, но и да му се насмевнам. А апсурдот е само уште едно огледало во кое го гледаме својот искривен лик.
Л.К.Д. Каде Жарко Кујунџиски ги наоѓа темите и ликовите за својата проза, од каде ја црпи инспирацијата?
Ж.К.: Понекогаш во нечиј поглед во автобус. Понекогаш во случаен збор што ќе го уловам на улица. Понекогаш во вест од медиумите или во некоја стара семејна приказна. Понекогаш во некој зборовен каламбур што случајно излегол од мене. Сè може да стане проза – ако го видиш со вистинските очи. Но, честопати најмногу ме инспирираат прашањата, а не одговорите. Тоа што ме мачи, што ме предизвикува, што не ми дава мир. Можеби затоа често кога ќе седнам да пишувам тргнувам од некоја своја провокација – што би било ако би било…? Што ако човек го изгуби не само видот, туку и сè што му било патоказ во животот? Што ако реалноста е само сценографија? Што ако навистина може поинаку? Што ако… И можеби затоа идеите навираат ноќе кога ќе легнеме да спиеме, а сврделот на мислата почнува да копа по некои подлабоки слоеви на мислата и сеќавањето, а сонот чека во заседа.
Ликовите, пак, ми се јавуваат како гласови кои ме повикуваат од некоја темна просторија. Додека не го препознаам гласот на ликот што ми се обраќа токму мене, не можам да почнам да пишувам. Кога ќе го слушнам и ќе кажам „Е, овој глас е тој што ме вика“, тогаш ги затворам очите и го замислувам каков е тој лик, каде живее, што појадува и какви ритуали прави пред излегување од дома. Тогаш приказната сама се отвора. Затоа и велам: не ги измислувам ликовите, туку ги среќавам. Понекогаш тие се луѓе што сум ги познавал, понекогаш луѓе какви што сакам да постојат, понекогаш сум тоа јас – некаква моја верзија во паралелен универзум. А најчесто се некој сложен амалгам од сето тоа.
Инспирацијата? Таа е непрестајна желба да се пренесе нешто што не може поинаку да се каже. Тоа што не можам да го искажам преку објава на фејсбук или преку фотографија на инстаграм или преку прегратките кон најблиските или преку преписката со пријателите. Пишувањето ми е начин на дијалог со дел од светот со кој не можам да најдам друг заеднички јазик.
Л.К.Д.: Убави се и мошне корисни овие автопоетички размисли. Љубопитна сум и во поглед на поетскиот порив: твоите први две стихозбирки „Сузан“ и „Мојата Сузан повторно девојка“ се објавени под псевдонимот Џеси Блејз, а третата авторска збирка, „Ние предметите“, е за првпат потпишана со твоето вистинско име. Како се роди поетското алтер-его Џеси Блејз?
Ж.К.: Џеси Блејз е, всушност, една игра – но искрена игра. Тој не беше само псевдоним, туку и цел еден поетски систем што се обидов да го поставам, бидејќи му измислив биографија, начин на однесување, принципи на објавување, итн. За потоа да сфатам дека можеби тој е дури и друга личност што живее во мене. Потребата да пишувам како Џеси Блејз дојде во период кога поезијата што ја чувствував и што сакав да ја напишам беше или интимна, или премногу „различна“ од она што дотогаш го имав објавено и од она што можеби се очекуваше од мене.
Така се роди Џеси Блејз – како начин да се ослободам од авторската биографија, од критичките очекувања, од товарот на стилот, од физичкиот простор на Жарко Кујунџиски. Сакав да пробам нешто ново, да зборувам од некое друго јадро, со друг речник, со други зборови. И се случи таа двојна експлозија – на емоции и на експерименти. Во тие две збирки има многу хумор, многу љубов, многу бранување, многу надреални средби, но и многу врева на градот и многу поетски слики.
А потоа, кога дојде „Ние предметите“, почувствував дека таа поезија веќе не бара маска. Таа беше поцеребрална и имав потреба да ја потпишам со своето име. Да се идентификувам со неа целосно, без алиби. Понекогаш псевдонимот ти треба за да стигнеш до сржта. Бидејќи, за да се пронајдеш себеси, понекогаш мораш и да се подизгубиш малку.
Л.К.Д.: Каде се чувствуваш повеќе дома: во поезијата или во прозата?
Ж.К.: Искрено, и двете ми се дом, ама на различен начин. Прозата ми е како голема куќа – со повеќе простории, со прозорци што гледаат кон различни светови, со подруми и тавани полни спомени и имагинации. Таму можам да се изгубам со денови, да градам структури, да создавам ликови, да одам до дното на некоја идеја in extenso.
Поезијата, пак, ми е како чардак ни на небо ни на земја – од една страна е тивко, интимно, место, а од друга страна таа е блесок, пукот, рана, пркос кон светот. Во поезијата секој збор мора да биде совршено избалансиран – секој грам може да е одвишок.
Но многу чудно, понекогаш прозата ми овозможува да се откријам, а поезијата – да се сокријам. Следниот пат, пак, обратно: прозата станува поглед нанадвор, а поезијата огледало на подот додека се подаваш по загубениот предмет. Затоа и не можам да бирам. Потребни ми се и двете за да се чувствувам цел.
