Говор одржан по повод доделувањето на наградата „Роман на годината“ за 2020 година на фондацијата „Славко Јаневски“
Почитувани, ви благодарам за присуството и за можноста да проговорам за литературата и за пишувањето…
Понекогаш додека размислувам за литературата, замислувам една сцена од почетоците на човештвото. Луѓе се собрале навечер покрај оган, и во еден миг избираат некој од собраните да раскаже нешто. Нешто поврзано со нивното секојдневие, со светот што ги опкружува, со она што го гледаат или не можат да го видат. Нешто за што знаат дека се наоѓа околу нив, но некако не можат да си го објаснат. Раскажува тој избраник за некоја појава која го заинтригирала, а можеби и го заболела. Знае дека тоа што него го заинтригирало не е доволно. Знае дека она за што раскажува мора да ги заинтригира, погоди, можеби да ги здоболи и оние седнати околу него. Долга ноќ е пред нив и раскажувањето треба да ја скрати таа долга ноќ. Скратувајќи ја ноќта да ги забави малку собраните. А правејќи го тоа и да растајни дел од нивната заедничка мистерија на постоењето. Неодамнешниот настан да го осветли со нова смисла, да му даде значења кои ќе го разубават следниот долг и напорен ден… А можеби со таа приказна ќе дојдат и до нешто вредно за пренесување на следната генерација.
Во оваа архетипска ситуација на раскажувач и слушатели сигурно постоел некаков договор. И двете страни морале да се потрудат. Едната да каже нешто убаво и корисно, а другата барем за миг да поверува во понудениот свет. Раскажувачот попрецизно да го долови имагинарниот свет, а слушателите да го видат и она што е надвор од неговите зборови. Зашто раскажувачот морал и нешто да шифрира, да скрие во раскажувањето… Ако раскажува само за она што им е познато на сите, тогаш каква е користа од раскажаното. Вечер е и раскажувачот мора да внимава неговите слушатели да не заспијат пред приказната да биде раскажана докрај. (Како што јас морам да внимавам овој говор да заврши пред и вие да паднете во сон.) Значи, морал тој прастар раскажувач на приказни (прапрадедо на прозаистите) да употреби и некој мал трик, некаков занаетски марифет што ќе го принуди слушателот да ја активира својата фантазија во доизградувањето на претставените светови. И додека така досоздава, иако е слушател, за момент да почувствува дека самиот е создавач на приказната. Дека можеби господар на приказната не е само оној што ја раскажува приказната, туку исто толку нејзин господар е и оној што ја слуша таа приказна…
Замислувам дека оваа ситуација се повторувала често. И дека во една година биле раскажани огромен број приказни А од тоа мноштво приказни, само мал дел ја добиле привилегијата да продолжат да живеат низ устите и ушите на следната генерација раскажувачи и слушатели.
Денес, илјадници години по појавувањето на првите раскажувачи на приказни, се чини дека многу малку нешта се промениле кога станува збор за потребата на човекот да ја раскаже приказната за себеси, за другите, за светот што го опкружува.
„Сите живи суштества се раѓаат со инстинкт за преживување. Пајаците, за да преживеат, имаат совршен вроден инстинкт за ткаење мрежи. Луѓето, за да преживеат, имаат совршен вроден инстинкт за ткаење приказни – за тоа кои се, што се, од каде доаѓаат и каде одат. За нас нема ништо поважно од овие приказни. Тие се срж на нашиот живот, столб на нашиот идентитет“, вели Горан Стефановски.
А приказните се насекаде околу нас… Минатата недела, додека шетав нив старите охридски улици, неколку пати поминав покрај луѓе собрани околу туристички водич, кој со микрофон во раката раскажуваше за делот од градот во кој се наоѓаа тој и неговите слушатели. Водичот го правеше она што секој писател обично го прави. Од калдрмата, портите, езерото, сеќавањата за поминатите животи, создаваше композиција од време, простор и луѓе обединета во целина. Она што пред очите на набљудувачите/слушателите се појавуваше како прозорец, фасада, ќуп со цвеќе или метална плочка со две бројки, таа на раѓањето и на смртта, умешноста тој прозорец, фасада, куп со цвеќе или метална плочка да бидат поврзани со време и живот, создаваше ред од хаосот, повисока целина наречена смисла. Создаваше приказна. Во која некои туристи оддалеку наоѓаа нешто за градот во кој престојуваат, но, што е уште поважно, и за себеси.
Приказната е кристализирана смисла која подразбира најмалку двајца. Таа зборува за нас и истовремено е допир за другиот. Таа го исполнува просторот меѓу нас и другиот. Без разлика дали одговараме на конкретното прашање „А која е твојата приказна“ или раскажуваме за нешто што сме го направиле пред 30 години или ќе направиме по 3 дена, ние на другиот му ја раскажуваме сопствената приказната. Своето јас го компримираме во целина од време, простор и живот, и така, барем за миг, се претвораме во траење.
Затоа за литературата отсекогаш сум размислувал како за интензивен живот. Како за еден вид зумирање на животот. Поставување на животот под големата лупа на љубопитноста. Гледање во него со ширум отворени очи, па тој пред погледот се зголемува, потенцира, истакнува.
За една уметничка практика да продолжи да живее, таа мора да го понуди она што исклучиво нејзиниот медиум може да го даде. За литературата да преживее, таа мора да биде она што многу денешни работи не се. Затоа во овој миг за литературата ја избирам нејзината тивкост наспроти гласноста. Ја избирам нејзината бавност наспроти брзината. Колебливоста наспроти цврстите стојалишта. Ја избирам нејзината запрашаност наместо убеденоста произлезена од инстант решенијата. Кроткоста наместо саморекламирањето. Љубовта кон нијансата, наспроти радикалноста.
Увото на слушателот многу често е она што ја води приказната, а не устата на раскажувачот, велеше Итало Калвино. Во овој наш свет ни е потребна соработката меѓу устата на раскажувачот и увото на слушателот. Зашто во времето во кое сè повеќе зборуваме за да се слушнеме себеси, а не другиот, во времето во кое сè повеќе слушаме за да го чуеме она што ние сакаме да го слушнеме, а не она што ни е соопштено, приказните на другите луѓе од различните точки на светот ни се потребни за во нив да ги видиме нијансата и детаљот. Наспроти разурнувачката моќ на унификацијата. Во светот толку лесно поделен на црно-бели бои, кога за сенешто си мислиме дека е јасно, очигледно, цврсто, литературата може да биде лек против обопштувањето, мек и бавен отпор кон поедноставувањето на егзистенцијата. Активност која за миг може да ги отвори „вратите на перцепцијата“ за кои зборуваше Вилијам Блејк. А отворањето на тие врати на перцепцијата за миг ќе ни овозможи да ги видиме нештата онакви какви што се – бесконечни.
Ви благодарам за присуството…
Владимир Јанковски
Скопје, 18 август 2021 година
