Жарко Кујунџиски: Италија и Пуља ги познавав долго пред да стапнам првпат таму
Интегралната верзија на интервјуто на Жарко Кујунџиски за италијанскиот дневен весник „Кориере дела сера“
- Зошто го сместивте вашиот роман во Пуља? Што вам ви значи овој регион?
Кога седнав да ја пишувам книгата дојде едно врапче кај мене и ми шепна: „Тоа мора да биде Италија. Тоа мора да биде Пуља.“ Некој ќе помисли дека се шегувам, но јас не се шегувам. Ќе ви објаснам и зошто. Оваа книга е создадена поради копнежот кон непознатото, пред сѐ кон непознатите географски простори. Јас немав стапнато во Италија во таа 2006 година, периодот кога е напишан романот, но сето тоа на некој начин беше веќе во мене – сите места и луѓе што живееле на овој полуостров низ вековите. Јас во еден момент сфатив дека сите тие филмови на Федерико Фелини, Габриеле Салваторес, Микеланџело Антониони, Роберто Бењини, дека сите книги на Итало Калвино, Николо Аманити, Алесандро Барико, Чезаре Певезе (секако тука наведувам само неколку имиња), извршиле доволно влијание врз мене да пишувам за места што реално не сум ги видел како да сум ги видел. За да ја задржам својата авторска етика а и бидејќи приказната не се базираше на вистински настани, наместо да ја сместам во конкретно место во Пуља, си дозволив самиот да измислам едно селце на Јадранското Море на половина пат меѓу Монополи и Бриндизи, каде што ќе се случуваат настаните.
Денес, речиси 20 години подоцна, откако повеќе пати ја посетив Италија и Пуља во два наврати, регион кој е потопен со толку природна раскош, инспиративни луѓе, историски слоеви и културолошки асоцијации, јас сум многу среќен што го послушав врапчето што дојде кај мене, бидејќи ми го кажа најсоодветното место во светот за мојата приказна.
Зошто многу од ликовите имаат имиња на градови и места, почнувајќи од Америка?
Отсекогаш сум сметал дека е точна латинската изрека Nomen est omen. Дека постои некоја предодреденост, дека некаква микросудбина е запишана во тие неколку букви што го создаваат нашето име. Слично е и со имињата на ликовите во книгите. Некои од нив не само што зборуваат за идентитетот на личностите од романите туку стануваат синоним за различни појави доволно звучни да ги прослават и самите книги. Да се сетиме само на Хамберт Хамберт, Филеас Фог, Шерлок Холмс, Франкештајн, Пинокио, Робинзон Крусо и мал милион други примери.
Јас веќе реков дека романот е книга за копнежот по непознатото и недостижното. Сметав дека името на главниот лик треба да го одрази тоа. Така човекот што никогаш не патувал подалеку од родниот град доби толку повторуван збор со кој сме бомбардирани повеќе од еден век (Америка). Преку неговото име сакав да наговестам дека тој карактер ќе направи нешто што никој не го очекува од него. Ние во Македонија велиме „Што се однесуваш како да си ја открил Америка“ и тоа значи дека си направил нешто многу големо. Да не заборавиме две работи. Дека Италија во почетокот на XX век има огромна емиграција кон Америка и дека таа фасцинација е многу реална за некој да му даде такво име на своето дете. Но и дека Италија во својата историја има една личност како Америго Веспучи, човекот кој за Европејците го наговести „раѓањето“ на цел еден нов универзум и човекот поради тој континет се вика денес така.
И другите личности од романот добија имиња по места поради слична причина. Мајра се вика според реката Мајра бидејќи таа продолжува со животот и покрај сѐ, исто како што реката кога ќе надојде нема пречки на патот за да продолжи понатаму. Слично е и со имињата на нивните ќерки – Катанија и Рома. Кога пишуваш за луѓе и места што не ги знаеш, треба тие луѓе да бидат усидрени во локалниот контекст инаку ќе изгледаат фамозно. Така што, сите овие имиња, сакаат да кажат: Овој роман може да е напишан од автор од која било земја на светот, но тој по начинот како ликовите се однесуваат, какви асоцијации буди, како стилски карактеристики има, е роман што ѝ припаѓа на Италија.
- Америка е чуден, горделив лик кој живее живот исполнет со едноставни нешта. Го откриваме малку по малку, но дали е инспириран од вистинска личност?
-Многу е важно писателот кога пишува книга да не го претвори тоа во некаква задача, важно е писателот да си игра. Да не му биде процесот тежина, туку да му биде забавно. Ова е книгата што најлесно сум ја напишал и додека ја пишував секогаш имав една Moна Лиза насмевка на лицето. Во таа игра создадов неколку предизвици за читателот: Како тоа маж може да има име што звучи како женско (Америка)? Како тоа романот се вика Америка а се случува во Италија? Како тоа авторот никогаш не бил во Италија а пишува за неа (храброст за која му должам многу на Франц Кафка)? Како тој карактер што се вика со име на еден далечен континент не мрднал од своето родно место? Итн.
Во прашањето многу убаво го објаснивте процесот на воведување на читателот во светот на Америка Берти, детаљ по детаљ, за да можеме заедно да одиме на едно неочекувано патување. Америка Берти не е инспириран од еден вистински карактер но е наменет за сите вистински луѓе кои немаат доволно мотивација и верба во себе. Америка Берти е тука да им даде храброст да ги надминат своите можности и да ги скршат очекувањата на околината што може да биде многу потценувачка во мали средини. Америка е лик што е создаден за да ги инспирира луѓето да отидат на патување што не го планирале, да преземат чекор што никој не го очекува од нив, да откријат нешто за светот зашто така се дооформуваат како личности, или да се впуштат во сопствена иницијација, без оглед на последиците.
Тој лови риба и изнајмува соби: две активности што немаат ништо заедничко, но многу говорат за еволуцијата на нашите приморски гратчиња. Како гледате на оваа туристичка „еволуција“ која е секојдневје во Бари?
Цело време зборуваме за патувањата како нешто добро, како позитивно за секој од нас. Патувањата се мал и несвесен симулакрум на станувањето зрела личност. Процес од кој ние се враќаме променети, па дури и прочистени. Цел еден сегмент од книжевноста – патеписите – постојат за да побудат позитивно чувство за некои простори што не сме ги посетиле или сме ги посетиле без доволно предзнаење.
Но што да се прави со туризмот кој од времето на Америка Берти до денес изгледа сосема поразлично? Од една страна тој носи финансиски бенефит за местата, но од друга страна создава последици што некогаш не се воопшто добри. Туристичката масовност доведува до нарушување на природата преку наглата урбанизацијата (побарувачката ја диктира потребата), енормно трошење на ресурси, создавање големо количество на ѓубре со кои некогаш системот не може да се справи, загрозеност на културното наследство поради неодговорното однесување. Тоа се проблеми со кои се соочени многу туристички дестинации во светот.
Но потребни се конкретни иницијативи и гледам многу такви во Пуља. Гледам дека селектирањето на отпадот во Италија е на многу високо ниво, го имаме и во местото каде сме сместени. Дисциплината да се однесуваме соодветно на историските локации исто така е соодветно. И таа наша одговорност како туристи или како посетители на овие места со пребогата култура и традиција е нешто што најмалку можеме да го сториме како долг кон градовите кои ни нудат лична трансформација и релаксација, без оглед дали е Бари или Отранто во прашање.
Честопати пишувате за минатото, традицијата, за луѓе што поминале низ овие простори, но колку за вас е важно да се сочува сеќавањето?
Романот „Америка“ се случува во периодот околу Втората светска војна. Период за кој има толку многу уметнички дела што сигурно ќе ни треба една недела да ги наброиме сите. Но иако тој се случува во минатото јас не сакав да создадам роман за историјата. И овој роман само формално има историска димензија. Тој е длабоко личен роман. Роман кој нѐ поттикнува, не како обично – поединците да ја меморираат историјата, туку историјата да сопре за да може поединецот да живее. Денес е поинаку, преку Европската Унија, се води огромна грижа за сочувување на личниот идентитет на поединецот но не било секогаш така. Затоа, среде неповолните историски околности кои и ние на Балканот но и тука во срцето на Европа постоеле луѓе кои не дозволиле да бидат препуштени на потребите на системот и да бидат само потрошна роба или бројка.
Луѓето имаат свои сеќавања, свои тајни, свои потреби, свои страсти и тие го заслужуваат подеднакво вниманието на јавноста. Можеби тоа е и најголемата разлика меѓу историјата и литературата. Едната посветува вниманите на „големите“ историски процеси – настани, личности, а другата на „малите“, „невидливите“. Литературата е чистилиште за историјата. Инаку би живееле во пекол.
- Како тој мал, антички свет на Америка и Мајра е нарушен од неговата ненадејна смрт?
-Според мене мистериозното исчезнување на Америка е понеочекувано од неговата смрт. Имаме една личност што живее обичен живот во мало место, провинција, без преголеми амбиции. Но одеднаш почнуваат да стигнуваат писма од некаде и нешто со тој човек нагло почнува да се менува. Почнува да создава чувство на симпатија кон туѓото, кон различното, кон забранетото. И тргнува на пат со ветување дека ќе се врати. Тука е решена неговата судбина од крајот на книгата. Тој самиот ја дава и ја потпишува својата смртна пресуда. Мајра е само егзекуторот. Бидејќи тој не се враќа, барем не толку брзо колку што им е потребен неа и на децата.
Многу луѓе и во контекст на македонската средина зборуваат дека крајот на романот им е неочекуван, дури и чуден. Но трагите за крајот се во самиот текст. Мајра и Америка Берти се два различни „читачи“ на стварноста. Америка е тој што чита меѓу редови и тргнува во потрага по некој камен на мудроста, а Мајра чита буквално и останува да ги решава секојдневните предизвици.
А тоа што било мртво десет години треба да остане таму. Нема друг крај на книгата, освен овој во кој Америка иако се враќа после толку години отсуство и после многу непроспиени ноќи во Тинтинио поради него нема да имаме можност повторно да му го слушнеме гласот. Романот може да заврши како романтична приказна со срцепарателен бакнеж, што не е, бидејќи ги крши правилата на жанрот, или да заврши како што и почнува, со суптилни општествени референции и симболично жртвување што ќе му даде поинаква тежина.
Каква е улогата на силните, различни жени што гравитираат околу Америка во вашиот роман?
Пред дваесет години помалку се зборуваше за џендер баланс, но се навестуваше дека мора да се случи. Иако романот се вика по машкиот лик тука парадоксично централно место сепак имаат токму жените. Пак ќе се навратам на историјата која е фасцинирана од големите фигури на лидерите. Од Александар Македонски до Наполеон Бонапарта – силниот бел маж што го одликува храброст и бескомпромисност е role model. Каде се тие мајки, сестри, ќерки што ги чекаат своите синови, браќа, татковци да се вратат од бојното поле, од печалба, или од кафеана? Каде се сите тие жени што во отсуство на мажите поради војни, походи, наука, променување на текот на историјата, го сочувале семејството, поколенијата, достоинството, тие жени што го сочувале разумот, личен и колективен. Не мислам дека тие имаат помала државотворност од оние мажи со чии споменици се полни плоштадите на нашите градови. Бидејќи државата можеби се раѓа во собрание но се одржува во домот. И кога сето ова ќе го кажеме станува јасно и која е важноста и големината на Мајра, станува јасно зошто Мајра на која биле препуштени и ќерките и имотот ја крева чеховски поставената пушка на ѕидот од куќата и гаѓа во отсутниот/мртвиот маж кој се појавува на врата. Тоа е тоа „израмнување на сметките“ помеѓу родовите, што веќе и се случува во стварноста но романот го антиципира.
Сосема друга работа е што во романот нема типично патријахална и родова предодреденост на ликовите, но тоа е тема за засебна дискусија.
- Што може да кажете за мистериозниот живот на Америка кој не се открива дури ни на крајот?
Вториот дел од романот, иако е најкраток и се разликува од првиот и од третиот дел, дејствува како prolepsis и практично на многу конкретен начин ја разоткрива мистеријата на тајните писма и што се случило со Америка. Но дури и кај читателот да останува впечатокот дека книгата е необично завршена или недообјаснета јас повторно би ја напишал на истиот начин.
Во моите први три романи, во кој припаѓа и „Америка“, алузивниот крај е нешто што секогаш го има. Искрено, и јас како читател секогаш претпочитам книги што не ми „сервираат“ расплет или резолуција, туку ми оставаат простор за толкување. Идеалот за „отворен текст“ на Умберто Еко кој нуди различни толкувања е нешто што има посебно место во мојот книжевен пантеон.
Секогаш сум имал голема доверба во читателите и сум сакал во оваа игра наречена литераура да им дадам доволно простор, зашто колку е моја толку е и нивна книга. Во процесот на комплетирањето на делото треба да сме партнери со читателите, бидејќи не во работната соба или на компјутерот на писателот, туку во тој невидлив допир меѓу двете страни, како од сликата на Микеланџело, се случува вистинското Дело.
