Николо Аманити: Местата каде што се раѓаат романите
Претпоставувам дека на сите читатели им се случува нагонски да се вљубат во некој автор или авторка. Го уочуваш тоа кога ќе забележиш дека имаш потреба да ја слушнеш бојата токму на нивниот глас, да продреш во нивната специфична имагинација, да им ја сретнеш душата што, како што сакам да мислам, им останува во книгите додека ги пишуваат. Откако го завршив Доаѓам по тебе и те водам со себе, со кој го открив Николо Аманити, жеднеев по деца како Пјетро, бев во вистинска жалост, ненадминлива сè дури не ги запознав Микеле од Не ми е страв, Кристијано од Како што сака Господ, Лоренцо од Јас и ти и најпосле Ана од истоимениот најнов роман. Сите фатени на дело на почетокот на преобразбата: при збогувањето со детството, стаписаноста кога ќе откријат дека веќе не се само нечии деца. Не ќе можев да ги сретнам ни во други книги ни на улица, а не пак јас да ги раскажам. Беа на Аманити, ничии други. Па силно ми недостигаа – такви несигурни, а сепак бестрашни, во раздор со светот на возрасните, загледани во огледало, исплашено и вчудовидено, прашувајќи се: ама кој сум јас?
Истото прашање ме мачеше и мене додека одев во средно училиште и потоа на факултет, растргната меѓу училишните обврски и книжевните мечти. Но имаше нешто друго кај Аманити што ме навлече: местата. Аква Траверсе (Не ми е страв): Две куќи од едната страна, две од другата. И земјен пат, полн со дупки, на средина. Фабриката за мебел, автомеханичарските работилници, напуштените хангари на Варано (Како што сака Господ), во длабокиот север. Искијано Скало од Доаѓам по тебе и те водам со себе го побарав на „Гугл мапс“ и кога не го најдов, пропатував многу километри по Аврелијановиот пат, испитувајќи го тосканското крајбрежје во потрага по козметичкиот центар „Ивана Ѕампети“ и по кафулето на станицата.
Откровението, во романите на Аманити, ми беше дека Италија – бескрајниот предел составен од трговски центри, зацртани судбини и бојазливи мечти што се протега од Рим до Милано – навистина постои. Родното место што го сакав и од кое сакав да побегнам, опустошените селски патишта, галантериите, дисконтните продавници: кој рекол дека се здодевни места, каде што ништо не се случува? Тие години сигурно десетици пати ми кликна во главата: значи, за да се открие дел од стварноста, треба да се фантазира за него? За да се изрази нешто универзално, треба, како што наставниците ги поттикнуваат учениците што имаат тешкотии, да се искаже „со свои зборови“?
Читајќи го Аманити согледав дека пишувањето е чин на радикална особеност, кој изискува ослободување на фантазијата, на тајните желби, на кревкоста. Ако сакав да се обидам, требаше да најдам девојчиња што ќе бидат мои и само мои, требаше од душата да ги извлечам светот и гласот.
Години подоцна, кога го запознав, имав толку многу прашања за него што не изустив ниту збор; не ми беше угодно да му се наметнам тукутака, со сета своја љубов кон неговите ликови. Потоа, секојпат кога ќе се сретневме, околностите не беа соодветни: премалку време, премногу луѓе наоколу. И сега кога најпосле треба да се сретнам со него и сум пред неговиот дом, тука во Рим, страниците од бележникот ми се сосем празни: не подготвив прашања, ги чувам преку една деценија.
Николо ме дочекува со великодушна насмевка и со загарот Твиги што потскокнува околу него. Седнуваме на отоманот, еден спроти друг. Возбудена сум, како кога човек треба да затвори круг и да отпочне нов. Од каде да појдеме?
Неизбежно: од каде што се раѓа пишувањето.
* * *
Во книгите имаш исцртано географија на маргините, на пусти глетки, на бедни станови. Кога почна да ја избегнуваш населбата „Париоли“, во која порасна, и да одиш во потрага по други места? И зошто?
„Она што најмногу ме зачудува е што децата во пубертет на моите пријатели веќе не сакаат мопеди. Еден стар школски пријател, кому добро му одеше во животот зашто отвори огромна механичарска работилница за скутери, пред некој ден потиштено ми рече: ‘Знаеш, порано доаѓаа купишта луѓе по резервни делови, а сега, да, понекој и има мопед, но го користи само ако му врши работа’. Јас како дете имав чувство дека составот на градот ми бега. Го познавав својот крај, низ кој скитав пеш, и уште еден, во кој одев на училиште со автобус. Но Рим ми беше непозната област, која требаше да ја откријам, па ќе го земев мопедот и ќе појдев да видам што има отаде Аниене. Шетав, собирав знаења. Приградските населби, Фреџене, „ЕУР“, беа поинакви светови во кои се нурнував, по топло, по студено, седнат на мопедот.
На почетокот бев уверен дека мртвите не одат во рајот туку се селат во други населби. Можеби ако упорно шетав, ќе си ги најдев бабите и дедовците. „Казалоти“, „Тор Тре Тесте“ беа имиња со чудесно значење. Каде ли се наоѓаа? Ќе ги земев патните карти од телефонскиот именик, ќе ја побарав картата 16, автопатот „А3“, ќе се качев на мопедот и ќе појдев. Во тој миг, на тие места, сè можеше да се случи. Кога набавив автомобил, го правев истото патувајќи низ Италија. Зашто местото е првиот елемент, кој ми помага да согледам дали приказната може да има смисла.
Ана, на почетокот, беше само идеја; немаше да функционира без Сицилија. Дури кога отидов таму и забележав дека е копно одделено од остатокот на светот со малку вода, и дека има сè – море, планини, историја, беззаконие, автопати – си реков: ова е местото каде што Ана може да живее и што може дури и да го надмине. Тебе не ти се случува тоа?“
Да, местото за мене секогаш е главниот лик, границата што треба да се премине и, истовремено, мајката од која не сакаш да се разделиш. Се гледам пак на шеснаесет години, кога шетав низ Пјомбино на „кварцот“, во потрага по што? По нешто што ќе ми го смени животот?
Дали и за тебе пишувањето е, го прашувам, начин на кој се бунтуваш против начин на живот што ти се видел недоволен?
„Во суштина, отсекогаш сум се сметал за неспособен и пишувањето ми се виде наједноставната активност: си седиш дома, не се расправаш со никого. На околу дваесет и пет години, откако се обидов да студирам – нешто што ми беше претешко – си реков: добро, да се повлечеме во ваквата претпоставка. Ми се допаѓаше и замислата да станам режисер, но знаев дека ќе мора да се испробам со други луѓе, да ги убедувам непосредно, да изодам страшен пат: не, не бев расположен за такво нешто.“
Сега, по дваесет години пишување, ти успеа: стана режисер. Прво на документарецот Добар живот, па на телевизиската серија Чудо. Сега ја снимаш серијата Ана, врз основа на твојот роман, која наскоро ќе почне да се емитува на „Скај“. Што се смени?
„Сфатив дека животот во суштина е сложувалка и научив да планирам: нешто што до пред некоја година не можев ни да си го замислам. Во тој поглед ова е спротивно на она што го правев како писател и не знаев кога ќе започнам некоја приказна, кога ќе ја завршам. Пред сè, со снимањето филмови почнав да работам со други. Со пишувањето ги изгубив врските со луѓето. Согледав дека сум станал мрзелив, своевидно статично тело што го опфаќа компјутерот и, бидејќи немам деца или нешто друго што би ми пречело додека сум на компјутер, бев како парализиран. Тешко ми беше да излегувам, да одам да испазарам, вечерав замрзнати оброци. Стануваше збор за психичка состојба и тоа ми стана јасно откако почнав да снимам филмови, кога по цел ден минат на сцена и пропешачени километри не бев уморен. На педесетгодишна возраст почувствував потреба да се сменам, да ја доживеам магијата на некоја приказна, како кога се задлабочуваш во книга во самотија, во колективни рамки. А низ креативната соработка пронајдов енергија што мислев дека ја немам.“
Дали одлуката да преминеш од пишувањето романи на снимањето телевизиски серии произлезе од некоја твоја интимна потреба, или, пак, е реакција на времето во кое сè помалку се чита и претежно се гледа?
„Првата серија, Чудо, се роди зашто имав идеја што ми се чинеше дека подобро може да се развие преку слики. Ми беше потребен напор да се приспособам. Но крвта добро функционира на екранот: супстанција е со одредена боја и може да биде ту осветлена, ту мрачна. Сметав дека зборовите не се доволни: сакав да го видам чудото, статуата на Богородица што плаче крвави солзи.
Ана, пак, решив да ја преточам во телевизиска серија зашто ми бараше и понатаму да живее, бараше уште искуства и авантури што во книгата не можеше да ги искуси. Сценариото е поотворено, има повеќе ликови. Правилата се истите, како и главниот лик, но приказната се смени. На крајот на краиштата, сакав ризикувам со отелотворувањето: со години пишувам за деца и во одреден миг почувствував желба да ги претворам во вистински личности, со кои навистина можам да стапам во допир.“
Значи, книжевноста не ја изгубила својата вредност?
„Не. Сите приказни, за да може да бидат раскажани, имаат потреба од здрава основа. Денес живееме потонати во изобилство од слики што ни доаѓаат преку интернет, но тоа е дожд што не нè натопува. Според мене, единствените моќни слики се оние што се потпираат на класични приказни, кои во суштина можат да развијат дејство, еволуција на ликови, да откријат смисла. Пишувањето и понатаму е темелот, ниедна приказна не може без него. Од друга страна, пак, дури и романсиерот се занимава со монтажа: нагонски, потсвесно; но што друго би било кратењето на речениците, нивното развлекување, цедењето на текстот сè дури не останат само суштинските зборови, со кои се засилуваат и сликата и поимот? Ама монтирањето филм изискува да се научат и многу други нешта: не седиш сам во соба, треба да го имаш предвид звукот, да сфатиш дека светлината во текот на денот се менува, да внимаваш на милион ситни кадри и на тоа како – и во тоа е чудото – на крајот се претвораат во текст. Да учам на педесет години е можеби најубавата работа што можеше да ми се случи.“
Отсекогаш сум те доживувала како писател што е необременет со успехот. Иако го имаш постигнато, се чини дека не му обрнуваш многу внимание и дека отсекогаш си пишувал како да почнуваш отпочеток, како дете – што, впрочем, мислам дека е единствениот начин да се зачува имагинацијата. Сега те прашувам: навистина ли си таков?
„Никогаш не сум задоволен од она што го правам. Мојот пристап, во суштина, е да не уживам во она што сум го напишал откако ќе го напишам. Книга, филм, морам веднаш да го заборавам. Да почнам одново со мислата: можам и подобро. Делумно е тажно да признаам, но она што го имам веќе направено за мене не вреди ништо. Целите, наградите, признанијата не значат ништо, не ги паметам. Бидејќи, кога би се задржал на тие успеси, не би можел да ја раскажам наредната приказна.“
Не ти се чини дека во тој поглед наликуваш на своите главни ликови: и ти би сакал да останеш во моментот полн со иднина и без минато, каков што е пубертетот?
„Имаш право. И морам да ти кажам дека во староста креативните експлозии не се толку силни како на почетокот: „поопремени“ се, извалкани од претходните искуства. Но, ако претходно ми беше важен резултатот, или приемот на книгата, сега ми причинува задоволство самата работа на приказната. Тоа е можеби единствената позитивна страна на староста: самодовербата.“
Главните ликови во твоите приказни отсекогаш биле момчиња, сè до Ана, трогателно и силно девојче. Сцената во која се бори со октопод на морското дно на својот четиринаесетти роденден и, откако победоносно ќе исплива на површината, ќе забележи крв меѓу нозете, длабоко продира во женскоста. Крвта, дури и во романов во кој пубертетот е предвесник на смртта, и понатаму е симбол на влезот во друг живот, за кој Ана е цврсто врзана: братот, сеќавањата на мајка си, грижата за другите што исклучително го засилува чувството на суштествување.
Дали и ова е знак на староста, како што ја нарекуваш: истражувањето на женскоста?
„Не, напротив. Работата е во тоа што надежта, истрајноста, желбата за верба во иднината, за да не се дозволи да заврши човековата историја ги гледам повеќе кај жена. Она мајчинското, или способноста на Ана да се грижи за братот како да ѝе дете, е нешто толку трогателно што не можеше да му се довери на маж.“
Отсекогаш си раскажувал за апокалипсата, а сега ја живееме: мразот се топи, Австралија гори, светот на возрасните како да потфрла. Како може да реагираат пубертетлиите?
„Секој лик во моите романи морал да сфати кој е наоѓајќи го клучот со помош на кој ќе излезе од светот на родителите, за кој сепак е силно врзан. Суштинскиот чекор што го направив со Ана беше да се прашам: без образование, без некој што ќе те научи да зборуваш и да читаш, без пренесувањето на сеќавањето од возрасните, што ќе станат децата? Според мене, животни.
Мислам дека родителите играат клучна улога сè дури им се спротивставени на децата. Кога постојат точно одредени правила и е јасно дека желбите на родителите не се совпаѓаат со оние на децата, јас како дете можам да решам или да им угодам или да постапам на начин што скапо ќе ме чини за да станам поинаков, и и двете можности се во ред. Проблем е кога односот станува неодреден, при што нештата се споделуваат, улогите се губат, родителите наликуваат на децата и обратно. Од раскажувачка гледна точка ова не е многу интересно. Веројатно е знак на нашето време, но невозможно е да се раскаже приказна без судир. Дејвид Коперфилд е убав, убаво е кога некој наеднаш ќе го земе животот во свои раце. Но ако си потонат во каша од сличности во која твоите одлуки немаат смисла, приказната не почнува. Прозата се создава качен на мопед упатен кон непознатото, носејќи одлуки што се во раздор со семејството. Мора да било прекрасно да се пишува во деветнаесеттиот век, кога момче можело да замине од дома, да заплови на брод и да се најде на другиот крај на светот, како Дарвин на Галапагос.“
Несреќен ли си што пишуваш во ова време?
„Мислам дека никогаш нема да напишам љубовна приказна што се одвива во денешно време, во некоја канцеларија во Рим, со мобилни телефони, пораки и слично. Отсекогаш сум имал потреба да си играм со фантастичното, да скршнам во иднината, во минатото, во далечни места.“
Не живееме во многу интересни времиња (од раскажувачка гледна точка). Никогаш нема да пишувам љубовни приказни што се одвиваат во некоја римска канцеларија.
Што читаше на почетокот?
„Имав среќа зашто мајка ми беше голема љубителка на книги. Почнав на четиринаесет години со нејзините омилени автори: Стивенсон, По, англиската книжевност од деветнаесеттиот век, која има силно изразени фантастични елементи. Синкразијата што потоа ми овозможи да ја засакам книжевноста приближувајќи ја до себе беше прашањето: зошто приказните што ги читам да не може да се одвиваат во Рим, кај мене дома? А што ако доктор Џекил е господин Адамо од третиот кат? Тогаш сфатив дека книжевноста ми дава можност да ја преиначам здодевноста на нештата. Почнав во најобичните луѓе да забележувам еден скриен свет, толкувајќи го на фантастичен начин она што го гледав.“
Ама, ако си бил толку страстен читател, зошто си се запишал да студираш биологија?
„Ме интересираше етологијата: сакав да ја разберам насилната динамика што е составен дел од човековиот однос кон животинскиот свет. Татко ми отсекогаш се занимавал со психологијата на развојната возраст, а јас мислев дека има поедноставни и посвирепи системи со кои може да се опише човекот: од една страна нагоните, а од друга ДНК. Отсекогаш ме восхитувала преобразбата од детство во пубертет, преминот од природа во избор.
На почетокот сметав дека не вреди да се читаат книги напишани по деветнаесеттиот век. Се замислував дека сум интелектуалец, ама во суштина бев глупак. Впрочем, дури кога почнав да читам бестселери (Бевилаква, Том Кленси, сето она што ќе го најдев во трафика, со намера да разберам зошто им се допаѓа на многумина), ми се јави желба да пишувам. Особено со Помалку од нула. Зашто секако, ако си се сретнал само со Островот на скриеното богатство или со Пушкин, со задоволство ќе останеш само читател; но бестселерите ми помогнаа да сфатам дека би можел да се обидам. Па ги напуштив студиите по биологија без да дипломирам, влегов во сериозен судир со семејството, ме избркаа од дома. Но, за среќа, мошне брзо почнав да живеам од пишаниот збор.“
Тоа е епопејата на преминот: телефонски повик од уредникот што ќе ти го оствари најголемиот и неискажлив сон.
„Жабри го пишував кришум додека работев на дипломската, сметав дека приказната е толку неверојатна што никому нема да му смисла. Не ја започнав за да ја објавам, стануваше збор за изблик на потиснатата фантазија во кој нафрлив сè што ми се допаѓаше: музика, Индија, биологија, битка со чувството дека човек е возрасно дете што сè уште живее со своите и постојано запаѓа во неволи, што никогаш нема да заврши факултет. Бев мошне тажен, ништо не ми одеше како што треба. Потоа ми го прочитаа романот, ми го објавија, па наеднаш се израдував и приказната ја преобразив во комедија. Но по тој роман се принудив сериозно да пишувам. Зашто писателот не може само да исфрла приказни. Проучував раскажувачки техники, сам, и методично ги напишав расказите од Кал.“
Дали сите твои книги, како и првата, произлегуваат од тага и од желба за бегство?
„Ако не појдеш од некаква нетрпеливост или несреќа, зборувам за ликовите, многу е тешко да се развие приказна. Што се однесува на мене, не умеам да уживам во животот. Добро ми е кога работам на приказна; кога не, не ми е. Летово, на пример, за време на принудната пауза од снимањето, си имав мака, лошо се чувствував физички. Појдов една недела на Малдиви и цело време пишував, затворен во соба.“
Вистинскиот живот се состои од пишување?
„Не од пишување туку од раскажување приказни. Или сам или со други.“
Да се изразам со други зборови: вистински живееш само кога си пубертетлија?
„Знаеш, на педесет години пубертетот станува далечно време. Немам деца, никогаш не сум си имал многу работа со деца. Меѓутоа сега, снимајќи ја Ана, работам со двесте-триста деца дневно. Некои ги водам секаде, долго ги барав. Не се професионални актери. Се прашав: зошто ли работат на телевизиска серија? И одговорот до кој дојдов е дека камерата за детето е играчка, за пубертетлијата е огледало. Пубертетлијата се гледа во камерата и сака да се види поубав одошто е, влегува во димензија во која веќе се оддалечил од себе, која мислам дека би требало да ја проучиш зашто многу би ти била интересна.“
Пубертетлијата од моите романи сум јас. Филмов ме преобрази во родител (нешто што никогаш не сум бил) без деца.
Ќе си запишам, ветувам дека ќе го сторам тоа.
„Така“, завршува, „јас, кој никогаш не сум имал желба да станам татко, сфаќам дека сега со децава сум татковски настроен, нежен, понекогаш строг. Тоа никогаш не ми се случило со замислените ликови зашто биле преслични на мене: во суштина, главниот пубертетлиски лик секогаш сум била јас. Но со вистинските деца е поинаку. А можеби решив да се зафатам со телевизискава серија за да надоместам за едно искуство што порано сметав дека за мене е невозможно: да бидам родител.“
* * *
Стануваме, тукушто нè повикаа да направиме фотографија за спомен. Забележувам дека зборувавме цел час без да запреме или да ни одлета вниманието, задлабочени во зборовите како две души. Излегуваме, поаѓаме на прошетка под римското небо, кое ми изгледа попространо од она во внатрешноста. Светло, студено утро е, но на сонце е пријатно. Николо весело се шегува, јас сум радосна, па со добра доза дрскост му поставувам едно последно прашање: полека, кога ќе се збогуваш со Ана и ќе се поздравиш со твоите вистински деца, едно по едно, мислиш ли дека пак ќе пишуваш романи?
Такво нешто писател не се прашува, да биде јасно. Мислам дека сите ги нервира зашто сите би сакале непрестајно да пишуваме со полет, но како што, можеби, не може постојано да се вљубуваш, не може ни постојано да пишуваш.
Николо се наведна да си поигра со Твиги. Го крева погледот, го вперува во мене. Што и да вели, не старее. На лицето му го препознавам загадочниот, жив и слободен израз на Пјетро Морони што дојде по мене и ме поведе со себе, едно попладне кога бев пубертетлика, во пиш аниот збор.
„Во ред“, се смее, „ќе пишувам пак и романи.“
Преземено: www.reper.net.mk
Извор: La Lettura (Corriere della Sera).
