Разговор со Жарко Кујунџиски за „Културен живот“ (2025) III дел

 

Културен живот, мај 2025

 

Разговорот го води Лидија Капушевска-Дракулевска.

 

Л.К.Д.: Освен како книжевник, во нашата културна средина си познат и препознатлив и по интернационалниот книжевен фестивал „BookStar“ кој минатата 2024 г. одбележа десет години постоење. „Културен живот“ со години наназад го следи и го популаризира овој фестивал – на страниците на списанието се објавени поздравните обраќања на Лидија Димковска, Никола Маџиров и Румена Бужаровска, потем интервјуата со Светлана Алексиевич и Алесандро Барико… Во оваа прилика, би те замолила малку подетално да го објасниш концептот на фестивалот, предизвиците и соништата кои се клучни за него, од идејата до конкретната реализација! 

Ж.К.: „BookStar“ започна како идеја за книжевен настан што ќе внесе свежина во домашната културна сцена – но постепено порасна во нешто што и ние самите не можевме да го замислиме на почетокот. Кога започнувавме во 2015 година, идејата беше да создадеме фестивал што ќе биде одраз на нашиот став дека добрата литература заслужува уште подобар третман, дека авторите се ѕвезди, и дека на читателите треба да им се понуди искуство што го надминува класичниот промотивен настан. Оттаму и името – „BookStar“.

Концептот од почеток се засноваше на неколку столбови: актуелност и иновативност, ексклузивност и инклузивност. Актуелност – затоа што се обидуваме секоја година да покриеме теми што се важни, провокативни, и што ги тангираат луѓето. Иновативност – бидејќи ја баравме во начинот на презентација, во визуелниот идентитет, во необичните настани и во просторната поставеност на настаните. Ексклузивност – бидејќи сакавме да создадеме настан со кој ќе ги порекнеме сите оние што сметаа дека Македонија не може да создаде бренд во културата. А инклузивност – затоа што сакаме да допреме до што поширока публика, особено до младите, кои не се честа публика на книжевни настани, но и на оние луѓе што се соочуваат со некаква попреченост.

Фестивалот денес е многу повеќе од збир на книжевни настани – тоа е место каде се собира фелата, каде се зборува за книжевни потфати, за инклузивност, за нови хоризонти, за екологија, за промени преку пишаниот збор… Темите се внимателно избрани за секое издание и служат како рамка што ги поврзува сите учесници и настани. Авторите што ги каниме се од различни земји и со различен бекраунд, но секогаш имаат нешто суштинско да кажат.

Најголем предизвик, нормално, е финансирањето – посебно кога се обидуваш да направиш нешто на европско ниво во средина каде културата сè уште се бори за здив. Но, токму борбеноста го прави „BookStar“ посебен: што опстојува, расте и секоја година ги поместува границите.

А соништата? Тие се едноставни и големи во исто време – да донесеме Нобеловец во Скопје (со Светлана Алексиевич веќе тргнавме по тој пат), да ја разбудиме љубопитноста кај генерациите што доаѓаат, и да покажеме дека и кај нас е можно да се создаде културен бренд со европски дух и локално срце. Но сè повеќе ни снемува ентузијазам во џебовите, бидејќи не најдовме вистински партнер (спонзор) во сето ова и некако секоја година сме како на нов почеток.

 

Л.К.Д.: Мислам дека сликата за „BookStar“ сега им е појасна на читателите на нашето списание. А кога сме веќе кај јубилеите, да споменеме дека минатата 2024 г. се навршија дваесет и пет години од основањето издавачката куќа „Антолог“. Честитајќи ви го јубилејот и посакувајќи ви долговечност, ќе те замолам да ни откриеш што да очекуваме следно од вас?

Ж.К.: Ви благодарам за честитките – четврт век навистина е значајна бројка, особено во една издавачка реалност каква што е нашата. „Антолог“ израсна од ентузијазмот и љубовта кон книгата, но и од голема посветеност, истрајност, трудољубивост што не застанува и желбата да се направи нешто поинаку. Од првата книга до денес поминавме низ многу фази – од малиот независен издавач до етаблирана куќа со силно меѓународно присуство и препознатлива уредничка политика.

По повод јубилејот, подготвивме повеќе нешта, а особено кампањата „25 години Антолог е класика“. Но можеби најважно од сè е да им се заблагодариме на читателите, авторите, преведувачите и сите соработници со кои ја споделивме оваа авантура. Зашто без нив, оваа приказна немаше да има смисла. 

Годинава, пак, ја започнуваме со некои нови предизвици како што се продукцијата на книги на Брајово писмо и донацијата во неколку институции каде што имаат потреба од ваков вид изданија, а деновиве конечно се реализираше и една наша дамнешна идеја наречена „неформална онлајн библиотека“. Во време на брза потрошувачка и дигитална изолација, „Book Buddy“ се појавува како свеж и хуман концепт што ја слави моќта на споделувањето и враќањето на смислата на литературата. Платформата ја креиравме со една антиконсумерска концепција: наместо постојано купување нови книги кои потоа завршуваат заборавени на полици, „Book Buddy“ им дава континуиран живот на книгите и создава мрежа на љубопитни и штедри читатели кои веруваат дека книгите треба да циркулираат – од рака во рака, од ум до ум.

 

Л.К.Д.: Убави се јубилеите, само нека има што повеќе вакви и слични успешни настани! Имам впечаток дека некако скокаме од тема на тема, но има толку многу нешта за кои би сакала да поразговараме. Како на пример, за преводот, зашто и самиот се занимаваш со трансферот на книжевните дела од еден на друг јазик. Меѓу другото, ти си и еден од иницијаторите за наградата за превод „Драги“. Што мислиш за состојбите во овој домен? Многу се преведува (впрочем, како што и книжевната продукција од година во година бележи енормен квантитет), но што е со квалитетот? Имам впечаток дека, за жал, сè уште има лоши преводи?! 

Ж.К.: Апсолутно си во право – преводот е клучен сегмент од целокупниот книжевен екосистем, и кога е добар, читателите речиси не го забележуваат, но кога е лош – веднаш боде очи. Иако во последниве години се преведува многу – што само по себе не е лошо, дури напротив, значи дека читателите се гладни за нови и разнолики содржини – проблемот на квалитетот сè уште стои како сериозна тема. Важно е, не само како, туку и што се преведува и нуди на читателите. Неретко од шумот не можеме да ја слушнеме музиката.

Се случува преводите да бидат правени пребрзо, понекогаш од луѓе кои не се доволно лингвистички и стилски подготвени, без адекватна лекторска и уредничка поддршка, или, пак, едноставно без почит кон текстот. А преводот, исто како и пишувањето, бара тинтрање, внимание, почит, одење по жицата на тоа што е кажано а што е премолчано. Не можеш да го преведеш некое дело само механички – мораш да влезеш во него, да го „расклопиш“, да му го пронајдеш ритамот и душата, за да го пренесеш на својот јазик, како да е напишано во Дебар Маало или на Широк Сокак.

И токму затоа, заедно со колегите, ја инициравме наградата „Драги“, во чест на Драги Михајловски, кој беше професор, писател, преведувач и ерудит со извонредна чувствителност за јазикот. Целта ни беше да се истакнат оние преводи што не само се верни на оригиналот, туку се и стилски извонредни. Наградата сакаме да биде не само признание, туку и мотивација – да се подигнува прагот на преведувачката вештина, но и да се оддаде признание на таа, често невидлива, но суштинска дејност.

Инаку, моето лично искуство како преведувач – иако немам сум го правел тоа во некој значителен обем – ми помогнало да стекнам длабока почит кон тој процес. Тоа ми помогна и како уредник, бидејќи знам што значи добар превод и колку труд и чувствителност бара. Преведувачите се „новите автори“ на преведените дела, а често остануваат во сенка. Затоа и е важно да зборуваме за нив гласно и чесно.