Разговор со Жарко Кујунџиски за „Културен живот“ (2025) IV дел

 

 

Културен живот, мај 2025

 

Разговорот го води Лидија Капушевска-Дракулевска.

 

Л.К.Д.: Како активен чинител во нашата средина – автор, преведувач, издавач – какви се твоите согледби за културата кај нас? Имаш ли некои конкретни идеи и предлози за подобрување во иднина? 

Ж.К.: Културата кај нас живее речиси на сечиј праг, но кога треба да ја екстериторијализираме често одвај преживува попат. И тоа не е само фраза, туку реалност со која се среќаваме секојдневно. Од една страна, имаме автори, уметници, преведувачи, културни работници кои се посветени, ентузијастички ангажирани, креативни, кои со ограничени ресурси успеваат да создадат дела и настани од висока вредност. Од друга страна, нивниот пробив надвор е повеќе случај отколку системско решение. Тука судбината е често непредвидлива, неретко неефикасна, а културата е сè уште на маргините во јавната сфера на интерес. 

Кога ќе се направи анализа на културните политики – ќе се види дека фалат долгорочни стратегии, континуитет и транспарентност. На пример, потребно е јасно и фер финансирање на културните проекти, поддршка за книжевните фестивали и издавачките иницијативи со традиција и реноме, систематска грижа за авторската и преведувачката сцена, поддршка за дигитализација и нови медиуми, како и за регионална и меѓународна соработка.

Може да се размислат неколку предлози. Прво: воведување на независно тело за проценка и вреднување на културни оператори кое ќе биде составено од професионалци со интегритет и кое реално ќе процени кој оператор колку вложува во промоција и афирмација на културата 365 дена во годината а кој тоа го прави чисто наменски и прагматично. Мора да се постават критериуми на вреднување. Конкретно, во издаваштвото имаме навистина вредни чинители кои понекогаш креираат исклучителни културни содржини од интернационален обем. Не смее да се дозволи еден таков пристап да се израмни со поддршката што ја добиваат културни оператори кои се речиси невидливи во и за јавноста, а подеднакво ги користат јавните фондови. Второ: формирање јавна агенција за превод, што би била наменета исклучиво за поддршка на преводи од македонски јазик на странски јазици. Да создадеме културни дипломати кои ќе бидат присутни на издавачките настани во светот. Трето: децентрализација на културните случувања – не може сè да се случува само во Скопје. Тргнувајќи од тоа, ние и ја создадовме книжарницата на тркала, за да ја дисеминираме културата насекаде, но просто е невозможно без локална и национална поддршка тоа да функционира долготрајно. Четврто: поголема грижа за младите автори – и во издаваштвото, и на сцената, и во институциите. Мислам дека таму лежи потенцијалот на оваа нација.

Во суштина, имаме луѓе кои знаат и умеат и во јавната и во приватната сфера. Само треба да им се даде простор и поддршка. Културата не е трошок, таа е инвестиција. А ако сакаме да имаме зрело општество, мора да почнеме од четири носечки столбови: култура, образование, здравство, судство.

 

Л.К.Д.: Може ли да се влијае врз државните културни политики?

Ж.К.. Секако дека може – и мора! Само што тоа бара трпение, истрајност, конзистентност и гласност. Културната политика не е нешто што се спушта од небо, туку е резултат на аргументи, иницијативи, здружувања и – пред сè – дијалог. Ако културните оператори, уметниците, издавачите, организаторите на настани и сите инволвирани страни останат пасивни или фокусирани само на сопствените мали борби, тогаш не можеме да очекуваме суштински промени.

Верувам дека со конструктивен и континуиран пристап може да се влијае на креирањето политики. Но за тоа, прво мораме да изградиме силни здруженија, мрежи и платформи кои ќе зборуваат во име на заедницата. Потребно ни е заедништво во барањата, стручна подготвеност, но и јавен настап. Колку повеќе зборуваме за важноста на културата – во медиумите, во институциите, пред пратеници, министри, во јавноста – толку поголема е веројатноста некој да нè чуе

И, да не заборавам: многу е важно да се предложуваат решенија, а не само да се критикува. Кога доаѓаме со идеи, концепти, предлози – покажуваме зрелост. И така, полека, се гради еден нов однос – на заемна одговорност. Културата не смее да биде само грижа на министерството или само наша грижа – таа мора да стане приоритет на сите што сме инволвирани.

 

Л.К.Д.: Постојано сме некако повеќе склони кон критика, отколку кон вистински репери. Патем речено „Репер“ е насловот на е-списанието кое го уредува „Антолог“. Имам впечаток дека добро опстојува во ова наше лудо време, зар не?! 

Ж.К.:  Ако сум искрен, би кажал дека „Репер“ кубури. Тој е уште една потврда дека кога нешто се прави со ентузијазам и истрајност – може да опстои, дури и во вакво време, но сепак на стаклени нозе. „Репер“ е електронско списание кое не претендира да биде мегаплатформа или мегафон на нечиј интерес, туку место каде што се негува вкусот, мислата, естетиката. Сакаме да понудиме алтернатива на забрзаната, плитка, анемична и често сензационалистичка културна понуда. И во тоа издржуваме. Но тешко е да се одржи чекорот со дигиталното време и со безмилосноста на стварноста.

Она што нè држи веќе седумнаесет години е искрената потреба за простор во кој книжевноста и уметноста ќе добијат свое достојно место. Не се водиме по кликови, туку по квалитет. Го третираме „Репер“ како место за континуиран културен дијалог – независно дали станува збор за осврти, есеи, интервјуа или книжевни текстови.

И, навистина, еден од најголемите комплименти што можеме да ги добиеме е кога некој ќе каже дека таму прочитал нешто вредно, нешто што не можел да го најде на друго место. Во време на општ хаос, вакви точки на стабилност и смисла се навистина неопходни.

 

Л.К.Д.: Да, едно од ретките списанија отворено за соработка со младите. Мислам дека е клучно денес да се стимулираат младите во секој домен, а особено во доменот на културата. Но, како да им се наметнат врвни критериуми и вистински вредности? 

Ж.К.: Прашањето е мошне комплексно, но и суштинско. Денешното време нуди сè – лесна пристапност до информации, брзи канали на изразување, платформи за видливост, кичести омоти… и токму затоа е предизвикот уште поголем: во морето од содржини, како да ги препознаеш оние вредните, оние што навистина значат нешто?

Младите не треба да се потценуваат – тие чувствуваат кога нешто е автентично, кога некој им нуди содржина со интегритет. Но мора да им се даде шанса. Простор. Упат. Платформа. Лидерство. Не преку наметнување, туку преку пример, дијалог, инспирација, сослушување. Она што се обидуваме да го правиме со „Репер“, но и со други иницијативи како „Драги“, „BookStar“, или дури и преку издаваштвото, е токму тоа – да отвориме врати за сите.

А врвните критериуми и вистинските вредности не се наметнуваат со пендрек, туку се пренесуваат преку доследност, пример, поддршка и континуитет. Треба да ги охрабриме младите не само да читаат, туку и да мислат, да се прашуваат, да креираат. Ако ги третираш како рамноправни соговорници, тие умеат да возвратат со зрелост која често знае да нè изненади. Нашата досегашна соработка со библиотеки, градинки, училишта и факултети се покажа многу битна за промоција на книжевните вредности и за инспирирање на младите да посегнат и по книга.

 

Л.К.Д.: Убава препорака. Еве, нека биде една можна завршница за нашиот разговор. Сепак, по традиција, ти го отстапувам финалното прашање и одговор: има ли нешто што досега никој не те прашал, а што сакаш да го споделиш со читателите на „Културен живот“?

Ж.К.: Никој никогаш не нè прашал дали ви треба помош за сето ова што го правите за македонската култура? Ги спомнавме „Репер“, „Драги“, „BookStar“, „Зборче“, „Book Buddy“, www.writers.mk, класиците, поддршката на македонските автори… Ниту еден од овие проекти не е комерцијален, а секој од нив е поприлично изискателен и финансиски и оперативно. Никој не прашува како е можно сите овие проекти да опстојат на долги патеки со тим од четири-пет луѓе? На крајот на денот ќе застанете пред некој хамлетовски заплет: „Вреди ли да се плати оваа цена или не?“ А нашата работа е јавна и зависна и од реакцијата на публиката. Колку е поразително понекогаш да работите по дванаесет-петнаесет часа дневно, да дадете сè што умеете и имате за една култура, за на крај да се соочите со игнорирање, омаловажување, потценување, премолчување. Тоа е тој горчлив вкус на непоставените прашања.

 

Но има и прашања што будат поинакви чувства, дел од нив и вие ги поставивте денес и драго ми е што заедно се обидовме да ги одговориме. Би сакал да одговорам и на прашањето: Дали треба да се биде задоволен како писател, издавач, културен работник во Македонија? Мислам дека и покрај сè одговорот е: да. Но не поради некакви успеси или признанија, туку затоа што уметниците се луѓе со голема душа и емпатија. Луѓе кои го држат магичното стапче на зборот. Сè уште ми се раѓа возбуда кога ќе прочитам моќен пасус, кога ќе откријам нов автор, кога ќе се роди идеја што „треска“ по главата и не дава мир додека не се реализира, кога ќе организираме настан што некому ќе му измолкне солза или насмевка.

Во време кога многу нешта се симулирани, маркетингот често е погласен од содржината, а видливоста станала поважна од суштината, најважно е да си останеш достоен на себе. А тоа значи да не престанеш да поставуваш прашања во тесниот круг на семејството, но и во еден поширок контекст на општеството. И да не заборавиш зошто си почнал. Да не дозволиш удобноста или разочарувањето да ти ја заглушат љубовта кон она што го работиш.

Сакам да споделам дека, и покрај сите предизвици, вреди да се биде во светот на книжевноста. Вреди да се посветиш на зборот, на добрата книга, на културата како простор на дијалог, комуникација, разбирање и споделување. Зашто токму преку книгите – се гледаме еден со друг појасно. А тоа денес ни треба повеќе од кога било.

Ако читателите од овој разговор понесат барем делче од таа емоција, од тоа градење темел во вредноста на книжевноста и културата – тогаш сме направиле нешто убаво. И благодарам од сè срце за можноста.

.