Силни женски гласови во творештвото на силни женски гласови

 

 

Во чест на Денот на жената и борбата за правата на жената, прашавме неколку наши авторки – вистински силни женски гласови, за жените што ги инспирираат во творештвото и воопшто во животот. Сигурни сме дека нивните одговори ќе бидат доволно инспиративни и за вас.

 

Весна Дамчевска

Книжевноста нема род, поточно кажано, добрата книжевност е андрогина, не би сакала да ја делам на „машка“ и „женска“ затоа што сметам дека тоа уште повеќе го продлабочува јазот. Придавката „женска“ пред именката „литература“ има свое оправдување само затоа што веројатно сѐ уште се навикнуваме на поголемо учество на жената во сферата на творештвото. Фактот што сѐ уште пред книгите на авторките секогаш се појавува и придавката „женски“, како укажување на некаква исклучивост, кажува дека свеста и натаму треба да се менува. Проблематична е ваквата поделба затоа што отвора безброј прашања, на пример: дали кога зборуваме за женска, всушност зборуваме за феминистичка уметност, или повторно, и без да сакаме, влегуваме во стереотипни категории, мора ли женската уметност да се занимава со тоа како е да се биде жена и уметница, мора ли она што се нарекува женска уметност, воопшто, да биде создавано само од жени итн.

Сепак, поводот за овој избор е празникот на жената, многу значаен во политичка смисла, па можеби е сосема легитимно да се зборува, ако не за „женска“ книжевност, тогаш за книжевност напишана од жени. Бидејќи мојата листа на омилени автор(к)и би била несогледливо долга, ќе се обидам при овој избор да ја искористам тезата од мојата магистерска работа на Културолошките студии во книжевноста на Институтот за македонска литература, која меѓу другото опфаќа и анализа на четири биографски филмови во кои централни ликови се, или барем би требало да бидат, жени уметници, од кои две се писателки, Силвија Плат и Вирџинија Вулф (другите се сликарката Фрида Кало и фотографката Дајен Арбус).

За оваа пригода ќе ја изберам Вирџинија Вулф и нејзината „Сопствена соба“ (1929) затоа што и насловот на мојата прва научна книга, „Од собата до Холивуд“, е всушност алузија на оваа книшка, па би можела да кажам дека имаше важно место врз мојот личен и професионален интерес. Збирката есеи и книжевни критики „Сопствена соба“ и историски одиграла важна улога затоа што отворила простор за деконструирање на патријархалната хиерархија заснована на идеалот за жената сведена на нејзините основни репродуктивни моќи, нејзината вкоренетост во домашниот, приватен простор, во семејството како единствен аспект на нејзината реализација. Или, како што пишува Вулф, „да се отвори просторот на уметноста за сите грешнички, бунтовнички или т.н. луди или болни жени подготвени да излезат…“ Ми се допаѓа и затоа што, од друга страна, Вулф прекрасно ја разоткрила и ја илустрирала историјата на даденоста на „женската судбина“, која многу потенцијали и креативни посебности осудила на само делумно остварена егзистенција. Затоа и на едно место ќе напише: „Фатално е за писателот постојано да мисли на својот пол; исто така фатално е да се живее просто и едноставно како маж или како жена“.

 

Дијана Петрова

Жените и книжевноста е честа тема, која со децении се (пров)лекува низ книжевноста. Периодот на тоа пров(лекување) е толку долг и истраен што со текот на времето го сменило и својот облик, па така жените од инспирација во литературата – станаа нејзини творци и борци.

Во македонскиот деветнаесетти век, се појавуваат неколку имиња на жени авторки што поради својата храброст и желба да зборуваат на темите што за нив требало да бидат „табу“ ги прават првите чекори во борбата за еманципација. Прва жена што отвора женско училиште во Македонија, прва новинарка, прва преведувачка, прва жена што јавно ја споделува идејата за потребата од образование на жените, потребата од поткревање на духот на жените, – е Славка Динкова. Пишувала колумни за весникот „Македонија“, кој се издавал во Истанбул, во кои зборувала дека образованието не е само желба на жените туку и потреба на светот, пишувала за свештенството што одбивало да учествува во подигањето на духот на жените, но пишувала и за т.н. (само) машки прашања, како што е забраната на македонското население да учи на мајчин јазик. Под нејзино менторство, во нејзиното училиште е создадено првото македонско женско друштво „Ученољубие“, кое со заеднички текстови објавувани во списанија и весници зборувало за женските училишта, а барало и донации за да се опремат тие училишта со услови и книги.

Јас како жена, покрај тоа што сум авторка, ја одбрав и професијата професорка или учителствување за која, пак, инспиративен лик ми е уште една жена од македонскиот деветнаесетти век, а тоа е Султана Чикмакова, која јавно зборувала за излегувањето на учителките и надвор од училиштата, со што ќе помогнат во едуцирањето на жените што не можат да си дозволат да го посетуваат женското училиште. Морам да спомнам уште една учителка од деветнаесеттиот век – Евтимица Јанчева, која е позната и како прв женски јавен полемичар, односно јавно ја брани професијата учителка, која од неколку во тоа време видни личности била оспорувана како женска професија.

Верувам дека освен овие имиња, постојат уште што го разгореле жарот, но го пазеле и огнот на разгорените желби за женски права, како прво – правото на образование на жените и нивно вработување, кои (треба да) се постојана инспирација на сите жени.

 

Д. А. Лори

Го пишувам ова во време на војна надвисната над нашите глави и не можам да не мислам на сите оние жени, и човештвото општо, низ времето, жигосани од пустошот на војната. Сè уште во мене е жива сликата што баба ми, моја голема инспирација и пример, ми ја пренесе низ раскажување за тоа како со месеци го чекала дедо ми, врамена во рамката од прозорецот, неуморна и полна со надеж, дури и откако ѝ кажале дека штом со месеци го нема да пише, мора да е мртов.

И тука некаде ја почнувам мојата приказна за сите жени што ме инспирирале, од најраното детство, па сè досега. Убаво е да се расте среде силни жени во семејството, ти дава чувство на припадност, а во исто време е извор на сила и стремеж кон слобода. Да, можам да кажам дека јас доаѓам од мое лично племе од жени што имале и имаат глас.

Имав среќа во текот на студирањето да се запознаам со едни од најубавите и најгласните женски автори во англиската и американската книжевност. Читајќи ги Вирџинија Вулф, Силвија Плат, Ен Секстон, Емили Дикинсон… полека ги пронаоѓав сопствениот глас и израз во пишувањето. Не можам да бидам рамнодушна на Вирџинија Вулф, која ѝ даде име на собата, на просторот во кој жената твори, местото каде што го убива Ангелот на куќата, и им дава име на слободата и поривот што ги движат жените творци. Не можам да бидам рамнодушна на длабочината по која тие писателки посегнале, за да се разберат себеси, да остават некаква трага зад себе, некакво влијание, правото на жената да се изрази, да ги препознава превирањата во себе, да се издигне отаде и над онаа улога што ѝ е дадена од општеството; да раѓа, да служи, да биде само делче во машката машинерија.

Најпосле, особено сум среќна што живеам во време на извонредни жени, во време на една генерација жени творци во сите уметности, кои се исклучителни во својата уметност и се важен дел од бранот промени што силно се движи и поттикнува и подучува како треба една жена да стои среде ова лудо време во кое живееме; исправено, со сила за соочување со сите предизвици што ги носи времето. Среќна сум што живеам во време на жени што ги слават животот, лудоста, слободата и не се чувствуваат слаби и маргинализирани. За жал, не сите жени на овој свет ја имаат таа среќа, и затоа борбата продолжува.

 

Јасна Котеска

Овој краток текст го посветувам на Бранка Арсиќ. Бранка ја запознав пред 23 години, во далечната 1999 година, на магистерските студии по род и култура на Централноевропскиот универзитет во Будимпешта. Во класата магистранди од Македонија бевме македонскиот поет, прозаист, уредник и преведувач, Игор Исаковски и јас. Бранка Арсиќ ни предаваше филозофија. Но Бранка не беше само учител со огромно знаење, таа беше првата мислителка што знаењето го трансформираше со невидена бравурозност, леснотија, хумор, силина, моќ и врвна стилизација со која градеше цели филозофски системи и концепти буквално пред нашите очи во училницата. Со сократовска маеутика ги компонираше концептите и ги декомпонираше, ги формираше, ги преобликуваше, ги преобразуваше; концептите растеа и непрестајно се надоврзуваа, во нив немаше ништо тромаво, бавно и тешко, толку често во филозофијата; низ филозофските концепти се движеше со нечуена брзина, со моќен спокој и со блескав хумор, како чист ум на кој духот се восхитува…

Во тие години на ЦЕУ предаваа некои од најдобрите професори од целиот свет. И пред Бранка и подоцна, ми предаваа големи учители и мислители, но никогаш не посведочив таква филозофска проникливост, еластичност; таа изведуваше еден концепт што потоа влегуваше во разговор со друг, се впишуваа едни во други, варијабилни, со заемни односи на тензија, сложување, преобликување. Во тие години Бранка работеше со концептите на пасивност, поглед, заминување, тело, идентитети, витализам… Некои од тие толкувања се најтемелниот влог во моето знаење денес. На крајот на семестарот, Бранка ги прочита нашите завршни студентски есеи. Мојот го преведе на српски и го објави во „Женски студии“ во Белград, есејот се викаше „Три брачни приказни“. Тоа беше моментот кога посакав да пишувам. Иако бесконечно ги сакав книгите и училниците, никогаш не верував дека ќе бидам автор и дека филозофијата ќе биде и мој повик, ми недостигаше храброст. Бранка ја избра храброста наместо мене, а потоа ми ја подари за да остане суштествен дел од мене. Имаше великодушност на голем учител и огромна моќ за давање. Кога се вратив во Скопје, спонтано почнав да пишувам, подоцна ги објавив „Санитарна енигма“ и „Комунистичка интима“, а подоцна и книгите за Фројд и Кјеркегор. Многу години подоцна, дознав дека Бранка е најблиска соработничка на Радомир Константиновиќ, прославениот автор на една од најдобрите филозофски студии на дваесеттиот век, „Филозофија на паланката“, кој за Бранка напиша дека е „критичко-медитативна хумористка од највисок ранг“.

Денес Бранка предава филозофија на Универзитетот Колумбија во Њујорк. Нејзините книги за Ралф Валдо Емерсон, Херман Мелвил, Хенри Дејвид Торо и Емили Дикинсон засекогаш го променија начинот на кој американската филозофија го толкува својот книжевен и филозофски деветнаесетти век. На своите студенти од крајот на 1990-тите, Бранка им подари комплексен свет на мислење, кој дотогаш не го познававме, а на цел еден континент му подари целосно нов поглед врз сопствената филозофска традиција.

 

Катерина Шошко

Едно од почесните места во мојата библиотека го има тврдиот повез на македонското издание на „Одвеано од виорот“ од Маргарет Мичел. Првпат ја прочитав кога имав 18 години и оттогаш тешко можам да кажам дека друга книга толку ме „уништила“.

Маргарет Мичел, која е најпозната по ова грандиозно дело (македонското издание има 1200 страници) пишувано 3 години, се родила во семејство чие богатство и политичка еминентност биле стекнувани векови наназад со посед на плантажи и робови. Маргарет расте на почетокот на дваесеттиот век и уште како адолесцентка има напишано два романа, но „Одвеано од виорот“ е тој што ќе ѝ ја донесе Пулицеровата награда.

Откако го повредува зглобот, ја напушта работата како новинарка во „Атланта џурнал“ и така почнува сè. Периодот на закрепнување е долг и здодевен, па маж ѝ ѝ носи купишта книги. И Маргарет чита, иако маж ѝ инсиситра таа сама да напише своја книга. Израсната со приказните за Југот и Граѓанската војна, Маргарет почнува уште подетално да го истражува тој историски период.

Цели три години ја ткае безвременската приказна за шармантната антихероина Скарлет О’Хара и Рет Батлер, за време на и по Граѓанската војна. Ѝ биле потребни 10 години додека целосно не го исполирала делото во формата во каква што го имаме денес. И никој жив не знаел дека пишува. Криела листови под тепихот и зад мебелот кога некој случајно ќе ѝ влезел во собата.

Книгата ја имам препрочитано неколкупати, и на секое ново читање ја гледам маестралноста на навестувањето со најфини детали, перфектно доловени емоции и илјадниците слоеви на главните ликови. Ниту една сцена не е избрзана, ниту еден лик не е непотребен, и Мичел буквално ви дава заедно да „пораснете“ со Скарлет и да кимате на сите нејзини каприци и не многу морални дејства што ја прават суров прежиувач. Скарлет не само што е феминистка пред своето време туку без претерување е и life guru – без сè и сите се може, а overthinking-от може да остане за утре, зашто денес мора да (пре)живееш.

Не само што Маргарет е од оние безмилосни автори што знаат однапред што ќе им „направат“ на ликовите туку точно знае како да те намами да читаш книга од три тома и да ти ја „извади душата“ на крајот. Ова е совршен пример како авторот ти покажува, а не ти кажува; зборовите овде не се гледаат, туку се халуцинира цел филм сосе бои, гласови и мириси. И остануваш исфрустриран, зашто си сведок, не само читател. Она што го боли ликот те боли и тебе, и не само додека читаш, туку години подоцна.

Интересен факт ми е тоа што почнала со пишување на последната сцена и врз неа го изградила целиот роман. Од писателски аспект ова може да биде од голема помош, особено ако не знаеш како да почнеш, или имаш сцена/глава што самата се наметнува да биде прва напишана.

За мене Мичел е симбол не само на раскошен талент туку и на посветеност и љубов кон пишувањето. Не ја почнала книгата со идеја и амбиција дека ќе стане една од најпродаваните книги на сите времиња, туку пишувала за себе, она што сама би читала.

Делото денес е критикувано за расизам (и покрај безвременската приказна и стилот), но треба да се земе предвид дека ова е историска фикција, роман во кој прецизно се отсликува периодот во кој се одвива. Маргарет всушност не штеди никого, ниту ликовите, ниту заблуденоста на белците од лесниот и раскошен живот и привилегиите, но и бруталноста и зависноста од и кон робовите. Маргарет Мичел е критичарка пред сè на закоравените патријархални традиции од кои произлегуваат сите црнила што на крајот и го разурнале американскиот југ.

 

Марта Димитров

Кога одбирам да читам книга, никогаш не внимавам на полот на авторот и сè некако в раце повеќе ми доаѓаат книги од автори отколку од авторки. Не можам да кажам дека моето пишување е поттикнато од жена писателка. Сè почна со слушање на внатрешниот глас, па верувам дека многу се должи на најважните жени во мојот живот. Мајка ми беше поттик да се реализирам во она што сметам дека имам потенцијал и жената што уште во детството ми откри дека нештата што не можам да ги кажам гласно можам да ги напишам ако ми е тешко или ако сум тажна. Сестра ми, која исто така имаше голема улога во обликувањето на мојата личност, на одреден начин ме инспирираше да почнам да пишувам затоа што и самата го правеше тоа до своите дваесетти.

Ова не значи дека ниту една жена писателка не извршила некакво влијание врз мене. Едно име е Елизабет Гилберт, која дефинитивно разбуди многу емоции во мене со ТЕД-говорот што го слушав и гледав пред две-три години. Тоа се случи во многу специфичен период, кога и самата имав многу дилеми околу пишувањето и објавувањето на мојот последен роман. Неколку дена подоцна, ја купив нејзината книга „Големата магија“, која ми послужи како поттик да ја завршам и објавам „Шардоне и шпагети карбонара“. Елизабет Гилберт со „Големата магија“ ме потсети колку е важно да се изразува креативноста, предочувајќи ми со какви предизвици би можела да се соочам како автор и воопшто како креативец. Притоа успеа да ме убеди да останам на патот и да верувам во себе.

Првите обиди за прозно дело ми се на 19 години, возраста кога ја прочитав „Оркански височини“ од Емили Бронте. Податокот дека и таа творела на приближно таа возраст и станала Емили Бронте исто така ми беше поттик при пишувањето.

За крај, секако морам да спомнам дека има имиња на македонски поетеси што ги сметам, пред сè, за извонредни жени. Тие ми помогнале да сфатам дека и моите приказни се важни. Одредени случувања со тие поетеси направиле да ме инспирираат да почнам да го пишувам она што сакам да го кажам и да го раскажам на другите. Тука листата е долга и не би наведувала имиња затоа што се плашам дека ќе заборавам некоја од нив.

 

Снежана Стојчевска

Кога читам книга, се трудам да ја доживеам без да ја поврзувам со авторот, да оставам текстот да говори сам за себе, без разлика кој го напишал, дали е маж или жена, дебитант или искусен автор, професор, академик, наградуван итн. Сакам на текстот да му пристапам чисто без предрасуди и предумисли, што не секогаш ми успева. Од тој аспект не сум ги делела авторите на машки и женски, но, кога од мене побаравте да споделам авторка што ме инспирирала, сфатив дека повеќе омилени книги имам од машките автори. Тоа можеби е последица на тоа што мажите со векови доминирале во книжевноста. Овој тренд сериозно е променет и сметам дека денес во дваесет и првиот век постои баланс, односно еднаков број автори и авторки, со тенденција за поголема застапеност на жените, особено во поезијата. Не е лесно да се избере една авторка, сепак се одлучив за Маргарет Атвуд, која ме фасцинира со својата проза. „Приказната за робинката“, „Алиас Грејс“, „Слепиот убиец“ и „Завети“ се делата што имав можност да ги прочитам. Тоа што ме остави без зборови е умешноста со која ве повлекува уште од првата страница и не ве пушта да ја пуштите книгата од раце. Ликовите се изградени, беспрекорно психолошки профилирани, најчесто преку сеќавањата стигаат до детството, а во животот до староста, така што раскажува цела животна приказна. Успешно ја испреплетува реалноста, историските факти до кои доаѓа со детални истражувања, со фикцијата, која е уверлива и издржана и затоа нема да ја забележите границата помеѓу нив. Наративниот тек го испрекршува и ве шета напред-назад во времето и притоа дава непредвидливи заплети и решенија, кои ги базира на многу детали. Раскажувањето и е живо и сликовито. Можете да го видите, допрете и помирисате тоа што е напишано. Ликовите се толку приемчиви што природно ви доаѓа да се поврзете, идентификувате или да сочувствувате со нив. И најважно од сѐ е што нејзините книги, без разлика дали се историски или дистописки романи, имаат силна морална порака. Атвуд е авторка што има што да каже и која знае како да го каже тоа. Делата ѝ се возбудливи како трилери, а се со висока уметничка вредност и токму балансот меѓу тие две работи ги прави нејзините романи да бидат приемчиви за поширока публика. Покрај делата што успеав да ги најдам и да ги прочитам, ги гледам и сериите базирани на нејзините романи, а ги слушав и нејзините предавања за креативно пишување, кои искрено ги препорачувам на сите што сакаат да почнат со пишување. Тоа што инспирира е и остриот ум што го има во веќе повозрасни години и за тоа ѝ се восхитувам. Морам да кажам дека со нејзината поезија не успеав да се поврзам досега.

Кога би говорела за поезијата, ме допираат и покреваат песните што ги пишуваат поетесите од мојата генерација, кај нас и во регионов, од ексју-просторите. Некако нивната поетика ми е блиска по сензибилитет и можам да се поврзам и препознаам. Не би именувала поединечно, но сметам дека веќе имаме изградени поетски гласови што се препознатливи со својата поетика, така што можам да погодам која песна која од колешките ја напишала без пред тоа да го прочитам името. Сметам дека треба да постои поголема солидарност меѓу авторките, но и меѓу жените воопшто. Никој не може да навреди или да оцрни некоја жена како што тоа може да го направи друга жена. Треба да имаме повеќе разбирање и трпение едни за други и да сме си поддршка наместо пречка и сопка. Идеалист сум и верувам дека со текот на времето работите ќе се подобрат.