„Зулејха ги отвора очите“ – роман по руски наративен рецепт

 

 

Судбината на кулаците во Советскиот Сојуз е проблематизирана тема во руската литература, но не губи на оригиналност. Нивната трагедија (оправдана или неоправдана, во зависност од политичката и идеолошката обоеност на читателот), прогонството и советските кампови за превоспитување и тешка физичка работа, попознати како гулаци, се топос што во голема мера се провлекува во делата на руските писатели веќе сто години. Пишувањето за тие грозни настани на насилна колективизација и осиромашување и изгладнување на советското селанство сè до 90-те години на минатиот век, порано беше санкционирано, а сега, 30 години по перестројката и падот на Железната завеса, има терапевтско дејство. Романот за кој ќе зборувам денес по многу нешта ми наликува на роман што претендира да има токму таква исцелителна и терапевтска цел, иако авторката, според годината на раѓање, не била директен учесник во колективизацијата.

Гузел Јахина е руска писателка со татарско потекло, која преку својот роман првенец ја опишува судбината на младата зеленоока Зулејха, која од репресирана млада домаќинка сакана од мажа си и малтретирана од свекрвата вештерка се претвора во преживувач и борец да се одржи себеси во живот заедно со својот син Јузуф, кој ѝ доаѓа како утешна награда по смртта на нејзините четири ќерки уште како мали девојчиња. Книгата започнува во малото место Јулбаш, каде што селскиот обичен и не толку идиличен живот на татарското население е прекинат со убиството на Муртаза, сопругот на Зулејха, од страна на „црвената војска“. Тие ја носат Зулејха со уште некои селани што одбиваат да ги дадат житото, сушеното месо и добитокот на државата, накај бреговите на реката Ангара. По патот се менуваат многу места каде што Зулејха заедно со другите затвореници, од кои некои умираат, некои бегаат, некои остануваат, е донесена на место каде што заедно треба да започнат нов живот во сè уште неизградена колонија. Без храна, без покрив, изложени на глад, студ и болести, луѓето во колонијата започнуваат да се помируваат со судбината и се обидуваат да преживеат и да создадат подобар живот.

Авторката Гузел Јахина многу добро го познава рускиот наративен рецепт. Да се раскажуваат настаните објективно, прецизно, без патетика и непотребни дигресии, е манир единствено на големите руски писателски имиња. Неправедни и тенденциозни се секакви споредби, но во наративниот глас на Јахина седи еден притаен Александар Солжењицин, врвно име на советската гулачка поетика. Гулаците се логори каде што богатото селанство што не сакало да се колективизира во периодот од 20-тите до 50-тите години на минатиот век, поточно ерата на сталинизмот, одело на превоспитување и генерално било измачувано, изгладнувано и третирано како бесплатна работна рака на советската економија. Освен тврдоглавите и горди селани што не сакале да го дадат својот имот на советската држава, во овие логори престојувале и политички противници на комунистичкиот систем, но и вистински криминалци и грешници. За жал, на ваквите места имало и обични, невини поддржувачи на советскиот комунизам, кои биле лажно набедени дека се антикомунисти или прозападно ориентирани интелектуалци, доктори, професори и сл. Секој еден ваков гулак е сопствен микрокосмос каде што се формира еден „маченички“ пантеон. На овој испустен „гулачки остров“ тоа се: Зулејха, еден излуден доктор и научник Лејбе, убиецот на маж ѝ командант Игнатов… Палета на ликови што имаат свои лични трагични приказни, кои го разложуваат микрокосмосот на уште помали светови.

 

 

Една ваква книга не се чита во еден здив. Потребно е пополека да се набљудуваат создавањето, зреењето и зенитот на новосоздадениот свет. Не треба да се брза. Се чита бавно со постојано уживање. Господ го создава светот за седум дена, затворениците ја создаваат колонијата во текот на неколку години. Книгата на почетокот се отвора со панорама на татарскиот начин на живот, нивните обичаи, верувања и суеверија. Простиот селски живот за кратко време е заменет со апокалиптични сцени на егзодус, товарање по возови и бродови, смрт што чека на секоја станица додека да се помине цела Русија. Гузел Јахина на тивок начин ја отвора темата на прогонството на помалите етнички заедници во Советскиот Сојуз и нивниот третман. Познати се прогонствата на кримските Татари, „холдоморот“ на Украинците во 1931/32 година, изгладнувањето на Киргистанците и слично. Страшниот лик на Сталин, кој денес претежно се користи како дел од meme-културата на интернетот како некоја општословенска носталгија, е далеку од смешна и гротескна претстава. Се работи за системски геноцид што се провлекува неказнет од историјата, до ден денешен. Книгата на Гузел Јахина не е дело со интенција да биде судско обвинение, но дефинитивно е сведок на едно сурово време што уништувало не само збогатени селани и неистомисленици туку и цели етноси. Вистинската награда по една ваква мачно-слатка, страшна, историска книга е фактот дека најчесто човекот што ја доживува и страда со книгата, вистинскиот читател што минува низ катарзата преку зборовите, нема да може во иднина да биде „мобилизиран“ да направи сличен геноцид. Или можеби само остатоците од нашиот хуманизам, кој и без тоа е ставен на апарати за дишење, сакаат да веруваат во тоа.

 

Пишува:

Душко Крстевски,

професор по литература, преведувач и критичар