140 години од раѓањето на Франц Кафка, авторот на отуѓеноста и неприпадноста

 

 

 

 

Биографски (пред)одредници

За да се разберат делата на Кафка, круцијално е првенствено да се запознаеме со неговиот живот. Кафка бил скршен во домот, несреќен во љубовта и предепресивен за да функционира каде било освен во неговата работна соба.

Кафка е првото дете на Херман, кој бил физички силен и физички развиен човек. Тој долго го очекувал својот син и кога конечно го добил, од него имал очекувања дека и тој ќе биде маженствено развиен, но Франц бил спротивност. Тој бил летаргично и кревко дете кое постојано со самата своја појава го предизвикувало гневот кај својот татко. Овој деликатен однос има големо влијание врз животот и делото на Кафка, во прочуеното и никогаш непрочитано писмо до неговиот татко, каде што  објаснува како неговото детство било изместено.

Особено се истакнува еден трауматичен настан кога Кафка сѐ уште бил на мала возраст. Тој вечерта побарал да му донесат чаша вода додека бил в кревет. Тогаш неговиот татко се појавил, го извлечкал од креветот и го оставил надвор да се смрзне од вечерниот студ по пижами. Кафка кажува дека овој настан го прогонувал во текот на целиот живот, тој си мислел дека во секој момент ќе се појави татко му и ќе го остави надор.

Влијанието на Херман продолжило и откако Франц станал возрасна личност, тој го одбрал факултетот наместо него, се мешал во неговите љубовни врски и го исмевал затоа што пишувал. Кафка ја мразел својата работа која го исцрпувала и единствен излез наоѓал во пишувањето.

Во животот на Кафка клучна е неговата средба со Макс Брод кој го поттикнал да ја објави својата прва збирка раскази која иако не се продавала добро, добила одлични критики, а тоа било поттик Кафка да продолжи да пишува. Тој не бил во добро психичко и физичко здравје во текот на целиот живот. Страдал од анкиозност, депресија, мигрена, стомачни заболувања, а на крајот развил и туберкулоза која прерано  го одзела неговиот живот.

 

Дело и недело

Кафка во текот на својот живот објавил само раскази и новелата „Метаморфози“ („Преобразба“), а неговите три романи „Процес“, „Замок“ и „Америка“ се објавени постхумно како и многу писма и неговиот дневник.

Франц Кафка цел живот градел судница и на крајот постхумно  завршил во неа. Пред смртта, на својот пријател Макс Брод му ги оставил ракописите со јасна препорака да ги уништи. Наместо да го одржи своето ветување, за наша среќа, Макс ги објавил.

Се претпоставува дека Кафка намерно ги оставил на својот пријател затоа што знаел дека тој ќе ги објави, доколку сакал навистина да бидат уништени, би ги уништил сам и со тоа би ја остварил неговата желба „сакам да ме славите, но дури по мојата смрт, сакам да ме славите, но само како угодување – што ќе биде мојата финална победа.“ Доколку Кафка самиот ги запалел своите ракописи, тој ќе го затворел кругот на бесмислата. Претворајќи го неговото дело во средство на интерес, тој ја потврдува неговата теза дека цивилизацијата ќе стане трогателно банална, луѓето и делата ќе бидат заменувани со предмети. Кафка е првиот автор кој јасно кажува дека човекот во современиот свет станува предмет, елемент на небитие, доказ за непостоење. „Повеќе сме предмети отколку живи суштества.“

По смртта на Макс Брод, ракописот „Процес“ се продава на јавно наддавање за два милиони долари. Потоа неговите ракописи се продаваат во кутии, според тежината. Тоа значи дека наддавачот што ќе понуди најмногу пари по килограм ракопис, ќе стане новиот сопственик на делата на Кафка! Како и за Хомер, така и сега се појавува прашањето – кому му припаѓа Кафка?

За негово „вдомување“ спореле Ерусалим, Германија и Чешка. Како чешки Евреин, Кафка зборувал и германски и чешки јазик, но во ниту еден не се чувствувал удобно. Целиот опус всушност не е возможно да се смести исклучиво во ниту една од трите култури. Како Евреин, не припаѓал целосно во христијанскиот свет. Како индиферентен Евреин – што во животот и бил, не бил целосен Евреин. Како човек што зборува германски, не бил целосен Чех. Како Евреин што зборува германски, не бил целосен чешки Германец. Како Чех, не бил целосно австриски.  Кафка е автор на оттуѓеноста и неприпадноста, тој не сакал да му припаѓа ниту на човечкот, а ни себе си. Никогаш во животот не поседувал никаков имот, дури ни сопственото дело. Како што вели Ками: „Целокупната уметност на Кафка се состои во тоа да се принуди читателот одново да чита. Неговите расплети односно отсуството од расплет поттикнуваат објаснувања, кои, пак, не се јасно изнесени и кои бараат, за да изгледаат основани, приказната повторно да биде прочитана од нов агол.“ (Ками, 2013: 203).

 

 

Кафкијанско

Овој термин, надвор од делата, се јавува како единствен заеднички именител на човечките ситуации што никако не би можеле да се изразат, и за кои ниту социологијата, ниту психологијата, ниту, пак, политикологијата, имаат објаснувања. Кафкијанскиот свет прилега на платонската идеја. Но, ако животот на човекот не е ништо друго освен сенка на вистинската стварност која се наоѓа другаде, тогаш навлегуваме во доменот на теологијата. Кафка не пишувал во религиозни алегории, но кафкијанското е нераздвојно од неговиот теолошки аспект.

Комичното е исто така нераздвојно од кафкијанското. Во овој свет, комичното со својата несериозност во тонот  не служи за да се направи поподносливо трагичното, туку го разурнува уште во неговиот зачеток и на тој начин им ја одзема на жртвите единствената утеха.

Кафкијанското претставува една од елементарните можности на човекот и неговиот свет која историски не е одредена, можност која отсекогаш го следи човекот и ќе го следи речиси довека. Тоа е она чувство кога поединецот станува жртва на моќни сили, кои откако не може да ги надмудри, ги доживува како неизбежна судбина.

 

Хуморот кај Кафка

Иако Кафка имал тажен живот, самиот тој се сметал за хуморист, а неговите дела за хумористични. Макс Брод во неговата биографија пишува за тогашмната публика која на цел глас се смеела додека Кафка ја читал првата страница од „Процес“. Кафка бил свесен за тежината на неговите дела и знаел дека може да ги пренесе само како кловн, само така ја имал дозволата да ја соопшти суштината на нештата. Презимето на Кафка на чешки значи чавка, а Кафка се опишувал себеси: „Јас сум апсолутно невозможна птица. Јас сум чавка – кавка… Моите крилја атрофирале. Поради тоа за мене не постои ни висина ни далечина… во стварноста ми недостасува смисла за работите што сјаат. Затоа, немам дури ни црни и сјајни перја… сив сум како пепел. Чавка која копнее да ја снема меѓу камењата. Но, тоа е само шега за да не забележите колку сум денес злоболен.“

Ликовите на Кафка се апсурдни и застрашувачки – неговите ликови постојат само во неговиот книжевен свет и доаѓаат од никаде. Затоа, хуморот на Кафка е најдалечен од хуморот на ситкомите, на пример, исто како што тоа не е хумор на блажените досетки.  Хуморот на Кафка никогаш не се појавува како слободна смеа. Овој хумор никогаш не е виц поради забава, она што денес го подразбираме под хумор.

Една од причините за темелниот недостаток од отпор кај ликовите на Кафка (тие трпат ужасни неправди, но не се бунтуваат), делумно треба да се бара и во кафкинското разбирање на хуморот, неговото сфаќање на хуморот како речиси обврска да не се биде тажен!  Сепак, Кафка е тип хуморист што нашата цивилизација полека го заборава, оној квалитет што престануваме да го асоцираме со хуморот, затоа што се разбудивме во свет во кој хуморот се сфаќа како анестезија на оној што се смее. За Кафка, хуморот е начин човек да остане буден. Таквата будност ќе го направи човека вистински жив – освестен за сите процеси на замокот наречен живот, а тоа значи и – за својата човечка беда.

 

Пишува: Катерина Котеска