Горан Трибусон: Жанрот е премолчен договор меѓу писателот и читателот

ПРЕВЕДУВАЧИТЕ ПРАШУВААТ

 

Горан Трибусон (1948) е хрватски писател, професор по филмско сценарио и член на Хрватската академија на науките и уметностите. Критичарите го декларираат како еден од најважните претставници од генерацијата на борхесовците. Неговите романи се автобиографски и генерациски, со елементи од популарната култура и од митологијата на секојдневјето.

Во 2018 година во рамките на проектот „Be U, be EU!“ на македонски јазик беше објавен неговиот роман Историја на порнографијата. Следната година, во рамките на проектот „United we read!“, објавена е и неговата книга Клуб на обожаватели. Двете книги се објавени со поддршка на програмата Креативна Европа на Европската Унија, во превод на Владимир Јанковски.

Во ова интервју со преведувачот Јанковски, Трибусон зборува за своите книги, ликовите во нив, односот автор – читател, но и за идните планови.

 

 

Пред две години на македонски јазик беше објавен Вашиот роман Историја на порнографијата, првпат објавен на хрватски јазик во 1988 година. Значи, 32 години по неговото првично објавување. Во книгата се раскажуваат настани во периодот од 50-тите до 80-тите години на минатиот век, настани што се случуваат и се занимаваат со начинот на живот во една држава што веќе не постои. Како од денешна гледна точка гледате на оваа книга, на нејзиното време, на нејзините главни преокупации?

Морам веднаш да кажам дека ми е исклучително драго што романот Историја на порнографијата, иако со мало задоцнување, е преведен на македонски и на словенечки јазик, пред сè затоа што зборува за еден вид заедничко искуство на сите нас што го делевме тој дел од југословенската историја. Ако земете предвид дека сите – секако, освен Албанците – можат да ја читаат Историја на порнографијата на изворниот јазик, имам чувство дека едно сопствено искуство сум споделил со сите оние што учествувале во него и знаеле да го разберат. Романот е преведен и на италијански, како и на словачки јазик, но тука веќе настануваат многу проблеми какви што македонскиот читател нема да има. Италијанското издание има неколку страници со фусноти, кои објаснуваат поими и настани што италијанскиот читател не ги познава ниту може лесно да ги разбере. Како на еден Италијанец би можело да му биде јасно тоа што некој кај нас, во тие далечни години, можеше да се гордее со тоа што има американски или италијански фармерки, патики или сингл-плоча од Боб Дилан? Како да се сфати гордиот сопственик на пасош, тој толку обичен, толку тривијален документ за странците, со кој можеше да се патува по светот? Словаците, како и Чесите, мора да се прашувале за некои други, неразбирливи нешта врзани со тажната стварност на источните, односно лагерските земји од Варшавскиот пакт. Тие главно не можеле ниту да поседуваат пасош без строги партиски проверки, ниту пак во своите продавници можеле да најдат странски фармерки, да гледаат американски филмови, да купуваат странски печат. Една година со една делегација на југословенски писатели бев во Братислава. Лубош Јурик, словачки романсиер и есеист, кај кого бев на вечера, ми кажа дека му се чини речиси неверојатно тоа што јас сега, во истиот момент, би можел да седнам во неговата шкода и да ги поминам оние триесетина километри до Виена, па таму да купам, да речеме, марлборо, њујоркер или некое добро шкотско или ирско виски. Јас само се насмеав, премолчувајќи му дека сепак не можам да го направам тоа, едноставно затоа што немав положено за возачка дозвола.

Што се однесува на мојот поглед на книгата што неодамна ја објавивте, можам да изразам извесно задоволство за тоа што, како што реков, е објавена на четири јазици, а во Хрватска излезе во четири изданија, во тираж од речиси сто илјади примероци. Многу читатели, па и посериозни критичари, тврдат дека е тоа мојата најдобра книга. Мене малку ми е жал што не е екранизирана, иако пред четири или пет години Хрватската радио-телевизија планираше според неа да сними телевизиска серија во повеќе продолженија. Мојот најголем интимен проблем со таа книга е во тоа што во овие четириесетина години откако е излезена имам заборавено речиси сè што сум напишал. Кога беше објавен словенечкиот превод, ме поканија на Филозофскиот факултет во Љубљана, каде што требаше со сериозна публика, односно со студенти, критичари и универзитетски професори, да разговарам за нешто што по толку време успеав да го заборавам. За среќа, беа останати уште десетина дена до таа средба, па за првпат во животот успеав да ја прочитам својата книга.

Како сега гледате на Станислав Иванчиќ, Мики Грабар, Љубо Брабец, Делон, Брамбор?

Ги гледам како нешто што некогаш и самиот бев. Сите книги, особено таканаречените „билдунг романи“, нужно имаат и нешто автобиографско. За жал, јас веќе не сум млад, но тие се и такви ќе останат сè додека се чита мојата книга. Кога го напишав тој роман, имав 39 години и многумина ми велеа дека ќе бидам вистински писател дури кога ќе наполнам шеесет или седумдесет години. Ми велеа – во тие години ќе бидеш многу поискусен, животно и литерарно, ќе совладаш многу книжевни постапки и техники и ќе стекнеш сериозност и углед. Но едно нешто никој не ми кажа, дека во тие години во кои сум сега, нема веќе да ги имам оној виталитет и енергија што ги имав порано. Отсекогаш сум бил писател од „ноќна смена“. Бидејќи кај нас никогаш не можело да се живее од книжевна работа, цел век го поминав во она што некогаш го нарекувавме со малку лудиот назив „здружен труд“. Така, кога попладне ќе се вратев од работа, ми остануваше малку време за семејството и за релаксација, а потоа целата ноќ ја поминував во пишување. Речиси сите мои книги се напишани ноќе, кога човек е уморен, кога повеќе би сакал да спие или да се забавува некаде, кога на памет му е сè освен пишувањето. Често пати знам да си помислам дека книгите би ми биле барем триесет проценти подобри да имав можност да ги напишам преку ден. И ете, сега, без некоја голема желба и радост, се дотркалав и до тие сериозни и зрели години, но веќе немам енергија за сериозни, опсежни и компликувани книги, каква што е Историја на порнографијата.

Всушност, кога веќе ме прашувате, не мислам често на своите јунаци, на Станислав, Мики, Љубо, Брамбор или Делон, туку повеќе на памет ми паѓа идејата да напишам sequel, продолжение, кое би се викало, да речеме, Историја на порнографијата 2. Имено, како и моите јунаци, и порнографијата доживеа многубројни бурни трансформации. Медиумските промени ја направија порнографијата речиси сеприсутна. Веќе не постои медиум во кој не може да се протне и порнографијата, од современите мемориски дискови, па сè до беспрегледното море што се нарекува Интернет. А нејзините изразни и тематски карактеристики во голема мера се проширија над нашето некогашно граѓанско поимање.

Воопшто, што треба една литература да поседува за да може да го преживее своето време, за да може да го надмине само конкретниот интерес на читателската публика?

Тука постојат различни контроверзни ставови. Првиот се нарекува: треба да станеш класик. Да заборавиме сега на онаа непријатна попатна околност, која ни вели дека класиците денес веќе главно се мртви луѓе што не знаат ништо за судбината на своите дела, што и не е толку лошо затоа што денешната училишна употреба на класиката сигурно би ги растревожила. Со класиците главно почнуваме да се занимаваме во училиште, односно на почетокот на образовниот процес. Тука професорите и дидактичарите, кои главно се страшно авторитарни и самодоволни личности, нè затрупуваат со толкаво јазично и значенски неразбирливо количество на анахроно четиво, што ни е доста од класика до крајот на животот. Втора е идејата дека би можеле да го поттикнеме вниманието на читателите со тоа што ќе се претставиме како духовити, читливи, лесни и шармантни писатели, какви што класиците редовно не се. На тој пат ќе нè пресретнат сите оние што се трудат литературата да биде што понеразбирлива и што подосадна, замерувајќи ни што со своите обиди ја туркаме книжевноста во чиста банална допадливост. Многумина, пак, сметаат дека читателот треба да се држи на поводник со трајно инсистирање на животните актуелности, што е мошне опасно, ако не и залудно, затоа што актуелностите непрестајно се менуваат и си заминуваат некаде далеку во заборав, каде што можеби сосема залудно чекаат некоја идна актуализација. Значи, веќе ви е јасно дека не знам да одговорам на вашето прашање и дека се подготвувам да слегнам со рамената и да го признам тоа. Всушност, се работи само за тоа дека јас никогаш не сум пишувал со смешната и залудна надеж дека ќе напишам нешто што ќе го преживее или ќе го надживее моето време. Отсекогаш сум бил сосема рамнодушен кон книжевната вечност и не го сметам тоа за писателска мана. Своето време и онака ни самиот нема да го надживеам, па, ако баш треба, нека не го надживеат ни моите книги. Постои мала надеж во фактот дека во естетиката постои едно чудно „тркало“, кое полека по некој определен редослед ги носи нештата во заборав, за можеби во некоја хипотетичка иднина да ги врати и да ги понуди на интересот на оние што доаѓаат. Така, на пример, класицистите го мразат Шекспир како варварин, кој се грижи за светите три драмски единства, за стотина години подоцна романтичарите буквално да полудат по него. Импресионистите цел век подоцна ни го обновуваат интересот за Франсиско Гоја и од него прават нешто ново и модерно, американскиот филмаџија Сем Пекинпо како да ни ја враќа во фокусот Ејзенштајновата монтажа на атракциите, додека модерните џезисти знаат да ни ги вратат дамнешните африкански племенски ритми…

Се чини дека денес местото на класиците како да е во официјалниот образовен систем, во лектирата, додека издавачите сè помалку се интересираат за нивно објавување, додека интензивно и обемно се објавува тековната продукција. Дали таа тенденција е задоволување на читателските потреби или моделирање на читателските потреби?

Лектирата понекогаш во својата едукативна цел претставува монструозна громогласна машина што ја уништува секоја желба за читање. Кога ќе се спомне лектира, пред себе гледам кутри момчиња и девојчиња што се обидуваат за миг да излезат од својот свет на компјутерски игри, интернет, паметни телефони и разни други забавни дигиталии и да го сфатат античкиот книжевен свет на неразбирливи мисли и уште понеразбирлив јазик. Училишната лектира никако не смее да биде чиста рекапитулација на она што книжевната фантазија го создала за сопствената современост, туку компендиум од интересни нешта што ни нудат одговори за денешните потреби. Односно, не побожни или едукативни писатели со замрсени морални принципи, не одамна изветреани архивари и денешници со неважни историски и духовни вистини, не мајстори на веќе заборавени јазици и стилови, но Шекспир секако дека да, како и Ман, како и Чапек, Грин, да не набројувам понатаму. И секако ни треба свет на живи или барем современи писатели, кои знаеле да се занимаваат со денешните желби, стравови и дилеми. Уште од моите рани писателски денови ме наежуваше помислата дека некогаш ќе ме стават во лектира и ќе ги тераат децата да ме читаат. Тоа е еден од најстрашните императиви – читај или ќе те казниме! Современите книжевни дидактичари, мајстори за наставни програми, односно оние што се разбираат од сè, но само онака површно и оддалеку, ја збогатија хрватската наставна програма со речиси методично исфрлање на живите писатели од читателска употреба. Ви благодарам за тоа, господа, помило ми е децата под строга педагошка принуда да учат колку е висок Монт Еверест и во која насока оди Голфската струја, отколку под закана од единица да читаат некоја од моите книги.

Една година по објавувањето на Историја на порнографијата, на македонски излезе и збирката раскази Клуб на обожаватели, со поднаслов Перифериски квартет, четири раскази тематски заокружени околу неколку исти ликови. Првично оваа книга е објавена во 2001 година. Оваа книга со својот однос кон минатото, третирањето на стварноста, потсетува и на Историја на порнографијата. Како го гледате соодносот меѓу овие две книги?

Таа книга ја напишав во 2000 година, кога ми се случија многу несакани, непријатни и мачни нешта, меѓу кои го издвојувам и тоа дека престанав да пушам. Кога ќе престанете да пушите, ви се чини дека животот ви станал посиромашен за неколку нешта, барем за две – за кафеански разговори со пријателите, кои не одат без цигара и алкохол, како и за пишување книги, кои никогаш сте немале ни намера да ги пишувате без задолжителната цигара в рака. Поминав низ вистински апстинентски пекол, ја пишував книгата лежејќи на под, па потоа стоејќи покрај прозорецот, па џвакајќи антиникотински и обични гуми за џвакање, со постојано чувство дека нешто важно ми недостига. Секако, ми недостигаше моето марлборо, кое, откако јас престанав да пушам, продолжи да го пуши мојот инспектор Баниќ од серијалот од седум криминалситички романи што ги напишав. Таа постојана неудобност избувнува од Клуб на обожаватели како некаков spleen, во неа сè е непријатно, гадливо и макотрпно. Јурица Павичиќ ми има кажано дека последниот и најголем расказ во Клуб на обожаватели ги руши сите наши граѓански морални обѕири. Сепак, кога конечно завршив со таа најмачна книга во мојот живот, сфатив дека токму со неа поминав низ чистилиште, по што ќе бидам ослободен од една тешка зависност.

Но сега малку за книгата! Роден сум и пораснав во бјеловарска Плинара, како што го нарекуваа овој дел на работ на градот во кој како да не постоеше ниту едно нешто што е убаво или отмено. Голем црн плински резервоар за градскиот плин, индустриски колосек, големи и трошни складишта за градежен и огревен материјал, депонија на канцелариски отпад, мочуриште со полноглавци и пијавици, стари градски гробишта. Јунаците на таа книга како да се составени само од мани и понекоја човечка доблест. Тие се всушност тип на најлоши аутсајдери, а јас отсекогаш и сум се занимавал со аутсајдерска литература за изгубени типови на кои животот никогаш не им пружил никаква подобра шанса. За хаосот да биде поголем, книгата е составена од наративи, но всушност е вистински роман, затоа што се занимава со истите ликови и со истото поднебје, а понекогаш и со истите настани. Покрај тоа, напишана е ретроградно, наназад, почнува со смртта на главниот јунак, кој заглавил на невролошкото одделение по операцијата на туморот на мозокот, а завршува со неговите непријатни главоболки за кои мисли дека се само уште една од неважните животни околности. Мотото на книгата е стих од песна на Дилан: I got a poison headache but I feel all right. Понатаму книгата зборува за мојата Плинара, населбата во која пораснав, но во неа интензивно се мешаат реалитетот, спомените, соништата и фантастични додатоци. Ако не сум премногу претенциозен, таа е некој вид мое Макондо, кое го паметиме од оној роман на Маркес што никогаш не успеав да го дочитам докрај.

И во Историја на порнографијата и во Клуб на обожаватели се појавуваат одлични и незаборавни ликови. Се чини дека ликот е основната оска од која потоа се гради книгата?

Постојат разни оски, како што велите Вие, од кои се градат романите. Писателите најчесто тргнуваат од некоја идеја, па врз неа ја градат својата животна филозофија, па сето тоа го пакуваат со убав јазик полн реторички фигури, со кои наставниците нè „гњавеа“ уште во средно училиште. Јас имам едноставен метод на работа, за мене во раскажувачката проза постојат само две, и тоа меѓусебно длабоко поврзани работи. Тоа се приказната и ликовите. Малкумина се оние писатели што се кадарни да бидат исклучителни и во едната, па и во другата вештина. Еве, на пример, Тургењев е роден портретист чии ликови се далеку попластични и поинтересни од приказната, Крлежа е сосема просечен раскажувач, барем во романите, но ликовите му се ненадминливи, особено оние од пократката проза, како што е и Хрватскиот бог Марс. Што се однесува на Достоевски, во Браќата Карамазови на раскажувачко ниво владее една неверојатна, но интересна конфузија, ама ликовите му се неверојатно импресивни. Шекспир во сè е ненадминлив, во ликовите, во приказната, во целокупната драмска конструкција, во дискретната патетика на својот ендекасилаб. Кој е кадарен да напише онаков возбудлив стих според кој животот е само бајка што идиотот ја раскажува, полна врева и бес, а не значи ништо? Секако, не се осмелувам да се споредувам со великаните што ги споменав, туку само скромно додавам дека отсекогаш сум се трудел да имам маркантни ликови, типови во чие друштво би ми било интересно, додека во приказната, за жал, секогаш сум бил значително послаб. Меѓутоа, кога владеете со големи форми, ви се чини дека димензиите на книгата, односно исцрпното траење на дејството, изобилството на ликови, случки и пресврти, некако ги израмнуваат недостатоците и дупките во вашето раскажување.

Многу често Вашите романи се жанровски одредени. Зошто го сакате жанрот?

Жанрот претставува еден вид премолчен, но мошне јасен „договор“ меѓу писателот и читателот. Ако успеете да го убедите читателот во она што треба да го очекува од вашата книжевност, сте направиле нешто што вам ви е корисно. Односно, ако се претставите како писател на крими, на научна фантастика, на бајки или на модерните забавни хроники од светот на славните, ќе имате на своја страна љубители на таквите четива. Секако, опасноста притоа да го изгубите оној дел од публиката што не го сака токму тој вид книги не е мала. Постојат и читатели што не сакаат книжевноста да се сортира по уредни и препознатливи фиоки, туку сакаат писателот да ги изненади со нешто ново и неочекувано. Всушност, штом ќе се најдеме во жанрот, односно во книжевната генеалогија, нештата веднаш стануваат мошне комплицирани. Јасните структурни карактеристики на одредени романи ни пружаат сигурност во разбирањето на жанровите, така што мошне лесно распознаваме детективски роман, научна фантастика, епистоларен роман, роман за текот на свеста и слично. Меѓутоа, кога ќе почнеме да ги сортираме жанровите според нивната тематика, па зборуваме за љубовен, историски, воен, психолошки или тинејџерски роман, и не е толку лесно да се пронајдат нивните книжевни интегративни карактеристики.

 

Што е всушност романот? Што е тоа што е заедничко за Новата Елоиза на Русо, Улис на Џојс, Децата од Павловата улица на Молнар, Страданијата на младиот Вертер на Гете и Малон умира на Бекет? Романот како да е чудовиште со сто лица. Мислам дека токму поради тоа Е. М. Форстер своите генијални Аспекти на романот ги започнува со констатацијата дека е роман секое прозно фикциско дело со повеќе од сто илјади зборови. Што се однесува на мојата книжевна работа, сум се занимавал со многу книжевни жанрови, како и со романи кај кои е тешко да се распознае вистинскиот жанр, оние што, да бидам малку ироничен, од романот ги имаат само оние сто илјади зборови. Понекогаш ми се чини дека поради тоа жанровско шаренило сум некој вид шизофреничен писател, кој час е една, час некоја друга личност. Но всушност така е речиси со сите автори што напишале повеќе од две-три книги.

Имате објавено повеќе од 40 книги. Тоа е мошне голема продукција. Дали имате чувство дека имате уште многу нешта за кои сакате да пишувате?

Тоа и не е баш некоја голема продукција. Томас Ман, барем според раскажувањето на неговата жена Катја (Meine ungeschriebene Memoiren), пишувал секојдневно од девет до дванаесет претпладне. Кога во тие три часа ќе успеел да напише две страници, тоа го сметал за успех. Но пишувал секој ден, што испаѓа околу седумстотини страници годишно. Значи, да сум пишувал само една страница дневно, според годините што ги имам, веќе одамна ќе го имав надминато сето она што го имам напишано. Секако, станува збор за чисто технички величини. Да ја напишел и само Буденброкови, Ман и понатаму би бил меѓу најголемите романсиери. Но во нашите книжевни кругови во тој поглед владее несфатливо олеснување. Ќе напишеш три книги, па се опушташ во прекрасното мечтаење дека конечно си успеал да станеш писател. Ама каков писател!? Дека во најмала рака си станал книжевен уметник. Многумина мислат дека, да речеме, во Америка, од тие три кутри книги веќе би поседувале вила, базен и луксузна лимузина, иако можеби не би биле ни примени во канцеларијата на некој локален издавач. Ако веќе ме прашувате дали имам намера да напишам уште многу нешта, не можам да ви одговорам, затоа што никогаш не сум изработил прецизен план за она со што ќе се занимавам во животот. Таквите нешта доаѓаат сукцесивно, всушност пропорционално полека, и во секој момент може да имате некоја идеја, намера или визија за идна книга, но тоа што уште имате да напишете во хипотетичката иднина, тоа е нешто што никогаш не можете да го знаете. Знам само дека пишувањето е инфекција од која човек не може да се излечи, така што ќе пишувам доживотно, но колку е тоа? Е, тоа навистина од сосема објективни причини не можам да го знам.

 

 

ПРЕВЕДУВАЧИТЕ ПРАШУВААТ е во склоп на проектот UNITED WE READ!, реализиран со поддршка на програмата Креативна Европа на Европската Унија.