Рецензија од прв читател: Пепи за „Кај човека сè мора да е прекрасно“ од Саша Маријана Залцман
ПРАТИ МИ ЈА ЛОКАЦИЈАТА НА СЛОБОДАТА!
(кон романот „Кај човека сè мора да е прекрасно“ од Саша Маријана Залцман)
„Плачеа, ама не сакаа да покажат слабост. Социјалистички воспитани. Кога си преплавен со емоции, на сите им покажуваш дека си многу повреден, но се трудиш да се соземеш.“
(Саша Маријана Залцман, „Кај човека сè мора да е прекрасно“)
Поставувајќи си предизвик пред себеси, човекот не е свесен какви сè премрежиња ќе му искрснат на патот до посакуваната цел. Понекогаш, вистинскиот (или правилниот) избор би бил катарзата како прибежиште, наместо зацртаниот крај.
Но, постои ли пат до катарзата? Постои ли закон што би ти дозволил да отидеш каде било во светот, да се развикаш, да се исплачеш, да го извадиш целиот бес од себеси, и да се вратиш без да бидеш потпрашуван за твојата одлука, или, пак, да бидеш исмеван од луѓето што те познаваат, па и од оние коишто првпат чуле за тебе и за твојата судбина?
Лена, нашата ученичка (а подоцна докторка и мајка), го живее животот во кој парите се наменети за поткуп што би гарантирал поубаво утре. Овде нè запира парадоксот на времето и местото во кое Лена го поминува раниот дел од животот: како може да се зборува за поубаво утре, кога парите го диктираат начинот на живеење, па дури и нејзиното школување, а и здравјето на мајка ѝ?
„Горе-долу ѝ беше познато значењето на зборот поткуп, ама такво нешто никогаш не беше направила и никогаш не видела толку многу пари одеднаш, па уште и да ги носи со себе, а освен тоа, сметаше дека тоа беше погрешно, нешто тука не беше во ред, барем стомакот така ѝ кажуваше. Не можеше тоа да го каже со зборови, сè дури мајка ѝ не ја прекина: ’Сега си доволно голема’, а потоа продолжи небаре не ги забележа солзите во очите на Лена: ’Не се даваат само така. Прво оди на пазар и кај Иракли Севарович купи портокали и јаболка и уште нешто ако има, па потоа однеси ѝ ја торбата со овошје на лекарката, а во неа стави го и пликот’.“ (Залцман 2023: 53)
Не сме далеку од тоа време ни сега, а временската дистанца нè научи на „јавната тајна“ – поткупот е новата вистина. Читајќи за таа дистанца, единствено Сочи ѝ ја дава дистанцата во која таа (макар за момент) се чувствува слободна и размислува за светот во кој е родена. Како да ја живее слободата што ја чека за неколку децении.
Зборувајќи за катарзата, монолозите што ни ги дава Залцман преку ликовите на своите јунаци, нè подготвува за она што е сржта на романот; описите во романот служат на писателското перо на Залцман да постигне ефект, познат кај народот како „на своја кожа“. Описите ни се прикрадуваат, нè примамуваат во светот на Лена и на нејзината другарка Татјана, и, што е најважно (а, структурата на текстот го дозволува тоа) – имаме можност да одмавнеме со главата и да си ветиме дека ова е само раскажување, имагинација на писателското перо. Токму овде е притаена умешноста на текстот пред нас: Залцман нè соочува со денешницата.
Романот почнува во седумдесеттите години, во детството на Лена, во Горловка, во Сочи, во логорскиот објект „Орелче“, и патува низ времето, низ осумдесеттите, деведесеттите, па „емигрира“ во 2015-та, во Германија, каде ја гледаме Татјана, другарка ѝ на Лена, со приказна не многу далечна од онаа на Лена: Лена емигрира во Германија со ќерка ѝ Едита, Татјана ја има својата Нина. Предизвикот што го поставува перото на Залцман во овој дел од романот е сфаќањето на жртвата на мајката: сфаќањата и жртвувањето на Лена и Татјана водат битка со ликовите на Едита и Нина, со нивната немоќ да ја разберат жртвата што ја направиле нивните мајки за нивната слобода.
Прашањето на слобода е потајно протнато низ целиот роман. Како да се зборува за слободата кога никој не знае каква е? Уште повеќе, што би правеле со слободата кога ќе ја имаме? Позната ни е приказната за заробената птица во кафез: целиот живот поминала во заробеништво, била „програмирана“ да живее од милостината на својот сопственик и не ѝ се изострил инстинктот за преживување. Во моментот кога сопственикот ја пушта птицата на слобода, таа не знае што да прави, а поради немање опит за вистинскиот свет, таа умира.
Приказната на Залцман носи метафора што се прелива од маргините на романот и продира во процепот на љубопитното око на читателот, понекогаш со умерена доза информации, а понекогаш и со бранови што нè соочуваат со шок-сликите чиишто нишки мутираат во ланци и нè тераат да го истражиме човештвото, и нас самите како единки што живеат во кафезот од милостината на нашиот сопственик.
Пишува: Пепи Стамков
