Како „Потекло“ од Станишиќ ме прошета низ сеќавањата
Станишиќ можеби не е единствениот автор што пишува за СФРЈ, но несомнено е ненадминат во моќта да ги разбуди сеќавањата и да нѐ врати назад во спомените од детството кон крајот на таканаречените златни времиња на нашата тогашна татковина СФРЈ, социјалистичка република во која ние, неговите врсници, родени кон крајот на седумдесеттите и почетокот на осумдесеттите години на минатиот век, растевме на залезот на славната ни поранешна татковина.
Станишиќ ме освои откако го прочитав неговиот прв роман „Како војникот го поправа грамофонот“, пленета од извонредната нарација кога зборува за болно сериозни теми на суптилно хумористичен начин, и тоа на германски јазик.
Најпрво сакам да се осврнам на моментот што многу често е предмет на дискусија кај неговото творештво. Јазикот. Саша е германски автор и пишува на германски јазик. Саша Станишиќ е роден во Босна и Херцеговина и неговиот мајчин јазик е српскохрватски, но тој се школува на српскохрватски само до пред завршувањето на основното образование. Средното образование и студиите по јазик ги слуша на германски јазик и оттогаш својот живот го живее во Германија. Своите први чекори во книжевното творење Саша ги прави на германски јазик и оттука сосем природно е да продолжи да твори на јазикот на кој говори и на кој се образовал поголемиот дел од животот. Така денес, читајќи и пишувајќи за неговата биографија, ќе речеме дека Саша Станишиќ е германски автор со потекло од Босна и Херцеговина.
Имав чест, задоволство и исклучително одговорна обврска третиот и најуспешен негов роман, „Потекло“, да го преведам на македонски јазик. Познавајќи го Станишиќ со неговите два претходни романи, „Како војникот го поправа грамофонот“ и „Пред прославата“ (кој не е преведен на македонски јазик), не се сомневав дека ќе ме освои на првото читање. Доживувањето беше и повозбудливо од очекуваното. Ме пречека со приказни од детството, она од осумдесеттите во СФРЈ, кога беше нормално да растеш во дворот кај баба и дедо, да имаш баба што секогаш има доволно време за тебе, зашто мама и тато се зафатени и најчесто си со нив само за викенди, баба што секогаш знае што ти треба, кога си гладен, а кога ти студи. Да, Саша ме потсети на баба ми, на деновите поминати кај неа (оти и јас како и него, делниците ги поминував кај баба и дедо, а обично за викендите бев со своите родители). Совпаѓањата се добра почетна точка за да разберете нечија приказна, а разбирањето е неопходно за приказната да ја донесете на својот јазик.
Вториот дел од романот или адолесцентските години Станишиќ го сели во Хајделберг, Германија. Хајделберг е неговата германска татковина како бегалец, како ученик што го совладува странскиот јазик како средношколец и подоцна како студент. Случајноста и овој пат ми беше наклонета зашто токму Хајделберг беше мојата прва станица како студент гостин додека студирав германска литература некаде по завршувањето на редовните студии по германски јазик. Саша ме потсети на неколкуте месеци поминати во овој шармантен студентски град, горд на своето минато, но не секогаш срдечно расположен кон студентите што доаѓаат од сите страни на светот. Јас кратко време, тој повеќе години сме поминале во гордиот и шармантен град на Некар како студенти од некоја поранешна Југославија (која сега не постои), објаснувајќи им на другите соученици која е таа земја од која доаѓаш (јас имав тешкотии да објаснам дека Македонија не е егзотичен остров на Медитеранот) и можеби да го положиш најтешкиот студентски испит, добивањето студентска соба во Хајделберг, за што и Саша пишува во „Потекло“. Ексклузивноста на правото на студентска соба за некој со „некаков“ акцент или со необично име (цртки во имињата) е и мое сведоштво од времињата поминати во овој град.
Но Хајделберг има и друга страна, Хајделберг не е само стариот град и древните куќи, која од која побитен споменик и паметник. Како и секој просечен германски град, има блокови со згради каде што се сместуваат исклучиво бегалци, доселеници, странци, и кога конечно ќе си најдеш покрив над глава, и не е сѐ толку сиво и тажно. Да, и јас го поминав престојот таму во минијатурна собичка во приземјето на голема блок-зграда полна мигранти како некој што доаѓа од далечна земја надвор од Европа. Се дружев со мигранти, со студенти од странство што исто како мене си го бараа своето место во градот, се интегрираа во мултиетничката и многународната слика на градот.
Централниот лик околу кој се движи дејството во романот е баба Кристрина, бабата на Саша. Саша често е со неа. И откако заминува во Германија, често се враќа во Вишеград, пред сѐ за да ја види баба си. Таа рано останува сама. Мислам дека сите ние сме имале баба за која можеме да раскажеме понешто, баби што живеат уште долго по својата смрт, постојат оти ги спомнуваме, се сеќаваме на нив дури иако тие го губат сеќавањето, ние паметиме. Баба Кристина некое време пред крајот на својот живот страда од деменција, патува низ годините и често не е свесна за времето и за луѓето што се околу неа. Така и го напушта светот, во старечкиот дом во Рогатица.
Додека работев на преводот на „Потекло“ и си ја замислував дементната баба Кристина, едно попладне ми се јави мајка ми. Баба ми починала, ми вели. Да, овој пат мојата баба Дафина, која, исто како и Кристина, го беше изгубила сеќавањето со староста. Доживеа 89 години, две повеќе од бабата во книгата. Ме преплавија сеќавања. Последните години не наоѓав време да ја посетувам често. Еднаш или двапати во годината, кога ќе ја видев, некогаш не беа доволни да ѝ се разбуди свесноста за која нејзина внука се работи (само две ги имаше), ниту пак да ѝ ја доближам идејата дека ова со мене е нејзината правнука. Но бабите заминуваат. Остануваат приказните за нив, оние напишани врз факти и сеќавања, но и оние полни фантазии и преувеличувања.
Саша ме врати во детството, во последните години на СФРЈ, ме потсети на штафетата на младоста, на пионерската заклетва, на братството и единството, на празнувањата и семејните излети во природа, но и на ужасите од војните, убивањата и голем број други ѕверства што се случуваа при распадот на Југославија, а кои јас ги следев од безбедно растојание во јужната социјалистичка република.
И ајде да погледнеме и малку пошироко. „Потекло“ на Станишиќ не е само приказна на бегалци од виорот на војната во Босна, „Потекло“ е и мојата или чија било приказна на млад човек што се интегрира во нова, туѓа и, ако сме искрени, не толку пријателски настроена средина. Прашањето за потеклото или потеклата, на што ни укажува Станишиќ, е флуиден концепт што се обликува од случајности, постапки, одлуки, па и верувања ако сакате, и секој на свој начин влијае врз тоа што ќе одговориш кога те прашуваат: Од каде си? Од кај си родум? Чиј си ти?
Знам дека приврзаниците на националното одредување нема да се согласат со ваквото гледиште на Станишиќ, но не мора. За жал, националната обоеност на потеклото уште долго ќе биде прашање број еден, а флуидниот концепт на Станишиќ ќе почека некои нови поглобалистички времиња.
Пишува: Елена Конеска Светиева
