Недела на преведувачи: Разговор со Мери Кицовска

 

 

Мери Кицовска е преведувач и толкувач по англиски и по исландски јазик. Во периодот од 2001 до 2009 година живее и работи во Рејкјавик, Исланд, каде што, покрај другото, го изучува и го усовршува исландскиот јазик. Од англиски на македонски и обратно има преведено голем број текстови и дела. Од исландски на македонски досега превела повеќе книги. Живее со паролата „Сѐ е возможно!“

 

Во рамките на „Недела на преведувачи“ со Мери зборуваме за нејзиниот превод на делото „Залудно бегство“.

 

Кој е првиот збор кој ви доаѓа на ум на јазикот кој го преведувате? А кој ви е омилен?
Првиот збор што ми доаѓа на ум е „мост“. Јазикот, без разлика на тоа кој го зборуваме или преведуваме, е токму тоа – мост што ги поврзува луѓето, културите и идеите. Тој ни овозможува да разбереме туѓи мисли, да чувствуваме блискост со оние кои никогаш не сме ги сретнале и да ги пренесеме нашите емоции и знаење преку времето и просторот.
А кога станува збор за омилен збор, би рекла „шепот“. Има нешто поетично во зборот што означува тивок, но значаен звук. Шепотот носи тајни, нежност, понекогаш и моќ поголема од викот. Тоа е збор што во себе ја содржи убавината на суптилноста, нешто што е деликатно, но сепак длабоко влијае на светот околу нас.

Кога јазикот со кој работите би бил дете, какво дете би било тоа? Како вие го замислувате и кој е вашиот однос со него?
Ако јазикот со кој работам би бил дете, тогаш тоа би било љубопитно, разиграно и малку непредвидливо дете – секогаш подготвено да открие нешто ново, да создаде сопствени правила. Би било дете што сака да игра со зборовите, да ги превртува, склопува и растура, обидувајќи се секогаш да најде подобар начин да се изрази.
Замислувам дека тоа дете има безгранична имагинација, полна со метафори и скриени значења. Понекогаш е бунтовно, сака да измислува нови зборови и да менува значења, но во исто време има длабока почит кон традицијата, кон старите приказни и зборови што носат историја со себе.
Мојот однос со него? Би рекла дека сум нешто помеѓу учител и најдобар пријател. Го учам, но и му дозволувам да ме научи. Го водам, но и го следам кога ме носи во неочекувани правци. Понекогаш ми предизвикува главоболка со својата сложеност, но во секој момент ми носи радост, бидејќи секој ден со него е можност за откривање нешто ново.
Ако јазикот навистина беше дете, мислам дека ќе беше едно од оние што не можеш да ги ставиш во рамки – секогаш сака да расте, да се менува и да изненадува.

Како изгледа еден ваш ден кога активно работите на превод на некое дело?
Кога активно работам на превод, тоj ден е комбиниран со длабока концентрација, креативност и многу истражување. Тој не е секогаш строго структуриран, но има свој ритам, бидејќи преведувањето е како танц помеѓу два јазика – бара фокус, но и флексибилност.
Денот го започнувам со читање на делото што го преведувам. Дури и ако веќе сум поминала низ текстот, секогаш има нешто ново што треба да се забележи – некоја стилска нијанса, ритамот на речениците, емоцијата што авторот ја вградил во зборовите. Ако станува збор за книжевен превод, обрнувам внимание на атмосферата и на тоналитетот. Ако е стручна литература, гледам дали има термини што бараат дополнително истражување.
Потоа правам забелешки – можеби за некои тешки делови што ќе ми треба време да ги осмислам, можеби за културни референци или игри со зборови што не можат директно да се пренесат. Истражувањето е огромен дел од преведувањето – понекогаш тоа значи пребарување во речници, понекогаш читање на академски трудови, а понекогаш и барање консултација со некој колега или експерт во областа.
Попладнето длабоко нурнувам во преводот. Ова е моментот кога активно преведувам. Влегувам во текстот, обидувајќи се да не правам буквален превод, туку да го пресоздадам делото на целниот јазик. Речениците се составуваат и расклопуваат, зборовите се бираат со прецизност, бидејќи секоја нијанса е важна.
Често преведувам пасус по пасус, а потоа се навраќам на деловите што не ми звучат природно. Преведувањето не е механичка работа – понекогаш една реченица може да ми го одземе целтото време отколку целиот пасус пред неа.
Вечерта ми е за ревизија и одмор. Откако ќе направам доволен напредок, се враќам на она што веќе сум го превела и го читам гласно. На овој начин слушам дали ритамот е природен, дали има премногу сложени конструкции или дали некој збор „штрчи“.
Често оставам делови настрана и се враќам на нив следниот ден, бидејќи свежа перспектива може да открие нешто што претходно сум пропуштила.
На крајот од денот, кога главата ми е веќе преполна со зборови, најчесто читам нешто сосема друго, гледам филм или едноставно се оддалечувам од екраните – бидејќи утре ме чека нова рунда со текстот.
Преведувањето не е само процес на претворање зборови од еден јазик во друг – тоа е уметност на пресоздавање, на разбирање на суштината и нејзино пренесување на друг начин. Секој ден е различен, но токму во таа динамика е неговата убавина.

 

Дали имате некој специфичен концепт на работа или секое дело е авантура само по себе?
Секое дело е авантура само по себе, но во исто време имам свој концепт на работа што ми помага да се ориентирам низ процесот на преведување. Тоа е како да имаш компас во рака – дури и ако секоја патека е различна, сепак сакаш да останеш на вистинскиот пат.
Пред да започнам со преведување, мора да го разберам делото во целост. Го читам внимателно, анализирам стил, тон, контекст, културни референци и евентуални предизвици што ќе ги донесе преводот. Ова е моментот кога истражувам за авторот, периодот во кој е напишано делото и целната публика.
Кога го правам првиот нацрт на преводот, не се обидувам веднаш да биде совршен. Дозволувам текстот да тече, дури и ако некои зборови или конструкции не ми звучат совршено. Она што е важно во оваа фаза е да се зачува духот на оригиналот.
Потоа се враќам назад и го прочитувам преведеното, барајќи природен тек, јазична прецизност и стилска конзистентност. Оваа фаза често вклучува споредба со оригиналот, игра со зборови и бришење или менување делови што не звучат природно.
Еден од клучните моменти во мојот концепт на работа е читањето на текстот наглас. Ова ми помага да откријам дали има премногу сложени реченици, непотребна формалност или нешто што не звучи органски.
Доколку се соочам со терминолошки или културни предизвици, не се двоумам да се консултирам со колеги, експерти или дополнителна литература. Јазикот е жива материја и секогаш има нешто ново што може да се научи.
Ако времето дозволува, секогаш оставам неколку дена пред да ја прегледам конечната верзија. Свежата перспектива често носи нови идеи и корекции што првично не сум ги забележала.
Иако имам свој метод, секој превод е нова авантура. Некои текстови бараат прецизност како математичка формула, додека други се поетски и бараат слободна интерпретација. Понекогаш работам со текст што „се преведува сам“ – лесно и природно тече. А понекогаш, секоја реченица е сложувалка што бара трпение.
Тоа што ми се допаѓа во преведувањето е што секогаш сум во движење – не само низ јазикот, туку и низ културите, историјата, емоциите на авторите. Секој нов проект е како патување во непозната земја, а јас сум тука да најдам најдобар начин да ја раскажам нејзината приказна на нов јазик.

Литературниот превод претставува заемно вкоренување на два идентитети во една приказна. Можете ли да ни кажете повеќе за вашиот удел во тоа?
Литературниот превод навистина е заемно вкоренување на два идентитети во една приказна. Тоа е процес во кој два јазика, две култури и два начини на размислување се испреплетуваат за да создадат нова целина. Моја улога како преведувач е да бидам мост помеѓу тие два света, да пренесам не само зборови, туку и духот на оригиналното дело, додека го правам разбирливо и природно за новата публика.
Пред сè, секогаш се трудам да го разберам авторот – неговиот стил, неговите намери, но и културниот контекст од кој потекнува делото. Без ова, преводот може да биде технички точен, но без душа. Ако авторот користи симболика, игра со зборови или специфични референци, важно е да пронајдам еквивалент кој ќе има ист ефект врз читателите на целниот јазик.
Една од најголемите одговорности е да се најде баланс помеѓу верноста кон оригиналот и природноста на целниот јазик. Некои конструкции, идиоми или културни референци едноставно не функционираат ако се преведат буквално, па моја задача е да најдам начин тие да звучат природно, но да не го изгубат своето значење. Понекогаш тоа значи пресоздавање, а понекогаш бара креирање нова слика со истата емоција.
Јазикот има своја мелодија, особено во литературата. Кога преведувам, го следам ритамот на речениците, па дури и ако морам да ги преработам за да звучат поприродно, се трудам да ја зачувам нивната мелодичност. Ова е особено важно кај поетски текстови или проза со посебен стилски потпис.
Читателот кој ќе го земе во раце преведениот текст нема да го чита во оригинал и нема да ја знае борбата зад секој збор. Тој заслужува превод што ќе го доживее како да е напишан на неговиот мајчин јазик, без да почувствува „туѓина“ во зборовите. Мојата задача е да создадам текст кој звучи природно, но кој сè уште носи дел од културниот идентитет на оригиналот.
Литературниот превод не е само трансфер на содржина, туку начин на градење мостови меѓу културите. Тој им овозможува на читателите да запознаат светови кои инаку би им останале далечни. Кога преведувам, не само што го носам авторот во нов јазик, туку и ги запознавам читателите со нов начин на размислување, раскажување и доживување.
На крајот, преводот е своевидна уметност – како да се раскаже истата приказна на нов јазик, без да се изгуби нејзината душа. И во тоа заемно вкоренување, како преведувач, јас не сум само посредник – јас сум соучесник во создавањето на новата приказна.

Како изгледаше преведувањето на „Залудно бегство“?
Преведувањето на „Залудно бегство“ од Сигурн Паулсдотир беше вистинско патување низ зборовите, културите и историјата. Овој роман не е обична наративна структура, туку сложена приказна со пикарски елементи, историски референци и специфичен хумор, што значеше дека секој дел од преводот бараше внимателна обработка и адаптација.
Романот се движи низ различни временски периоди и простори, што значеше дека пред да започнам со преводот, морав детално да го прочитам и да ги разберам сите историски и културни слоеви. Исландската книжевност има свој специфичен стил – често наративен, но со подлабоки слоеви на значење, па затоа беше важно да го „уловам“ вистинскиот тон.
Еден од најголемите предизвици беше пикарскиот елемент – ликот што патува низ различни околности, а раскажувањето е исполнето со иронија и хумор. Овој стил не функционира на ист начин на сите јазици, па затоа морав да најдам начин да ја пренесам динамиката на текстот, а притоа да остане разбирлив и природен на македонски.

Романот содржи многу културни и историски референци што за македонската публика не се интуитивно познати. Наместо да ги оставам „непреведени“ или да ги објаснувам со фусноти, барав креативни начини како тие да звучат природно во контекстот на македонскиот јазик.

Хуморот во романот е суптилен, често базиран на културни разлики и ситуациска иронија. Пренесувањето на вакви елементи не беше лесно, бидејќи некои шеги или фрази немаа директен еквивалент. Ова бараше одлуки – дали да се адаптираат, дали да се најде аналоген македонски израз или да се задржи оригиналот со минимална промена.

Исландскиот јазик има подолги, сложени реченици со уникатна синтакса. Македонскиот јазик е пофлексибилен во поглед на реченичната структура, па мораше да се направат одредени приспособувања за текстот да звучи природно, но без да се изгуби стилот на авторката.

Како што во книгата има историски теми поврзани со зачувувањето на културното наследство, беше неопходно истражување за да се осигурам дека термините се точни и дека историските случувања се веродостојно претставени во преводот.

Откако ја направив првата верзија на преводот, следуваше фаза на ревизија. Ова подразбираше неколку читања – едно за да видам дали сите значења се пренесени, друго за стилска усогласеност и едно за ритам и звучност. Читањето наглас ми помогна да ги идентификувам деловите што звучеа премногу буквално или нефлуентно.
Преведувањето на „Залудно бегство“ беше предизвик, но и вистинско уживање. Тоа беше процес во кој паралелно го запознавав исландскиот културен контекст, додека се обидував да го пресоздадам на македонски начин. Оваа книга е повеќе од само раскажување – таа зборува за историјата, за идентитетот и за самото значење на културното наследство.
Во суштина, целта беше македонските читатели да го почувствуваат тоа што би го почувствувал некој што го чита романот на исландски – да се впуштат во оваа авантура без да имаат впечаток дека читаат превод.

 

Преводи на Мери Кицовска во издание на „Антолог“:

„Залудно бегство“ од Сигрун Паулсдотир

„101 Рејкјавик“ од Халгримур Хелгасон

„Двојно стакло“ од Халдора Тородсен

„Стаклената градина“ од Ојдур Ава Олафсдотир

„Сага за Јон“ од Офејгур Сигурдсон

„Земја на љубовта“ од Одни Еир

 

Недела на преведувачи е во рамки на проектот Создадено во Европа: Моќта на различноста/Made in Europe: The power of diversity, реализиран со поддршка на програмата Креативна Европа на Европската Унија.